Upload Lectura-favorita-quechua-cusco-2019.txt

Lectura-favorita-quechua-cusco-2019.txt

@@ -0,0 +1,1329 @@
+2019
+
+Ñawinchanapaq
+munay qillqasqakuna
+
+Qusqu Qullaw qhichwa simi
+
+Flor Aideé Pablo Medina
+Ministra de Educación del Perú
+Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
+Viceministro de Gestión Institucional
+Ana Patricia Andrade Pacora
+Viceministra de Gestión Pedagógica
+José Carlos Chávez Cuentas
+Secretario de Planificación Estratégica
+Humberto Hildebrando Pérez León Ibáñez
+Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
+“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
+Responsables de la publicación
+Jorge Martín Talancha De La Cruz (coordinador)
+Tania Pacheco Valenzuela
+Edgar Sanga Calamullo
+Hermenegildo Espejo Apikai
+Wilder Rodríguez Gonzales
+Jainor Saavedra Salas
+Luz Huanca Sivana
+Pamela Jiménez Lizama
+Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
+Rómulo Quispe Soto (“Tumi llaqtapa muchusqanmanta”)
+Julio D. Auccaylle Delgado (“Iskay phiña mayukunamanta”)
+Esta publicación es el producto final del esfuerzo institucional de la UMC por medio de sus diferentes equipos de
+especialistas.
+Primer edición, julio 2019
+Tiraje: 7,776 ejemplares
+Impresión: Enotria S.A.
+Av. Nicolás Ayllón N° 2890, Ate - Lima
+Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-07601
+© Ministerio de Educación del Perú
+Calle Del Comercio N° 193, San Borja
+Lima - Perú
+Teléfono: 615-5800
+www.gob.pe/minedu
+Citar esta publicación de la siguiente manera:
+Ministerio de Educación del Perú. (2019). Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019. Lima: Oficina de Medición de la Calidad de
+los Aprendizajes.
+
+Ancha munasqa wawa:
+Kaymi “Nawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq mayt’u
+kachkan.
+Kay mat’upim tarinki munay willakuykunata, harawiykunata,
+historieta nisqata, huk qillqasqakuna ima. Chayninam hamp’atuwan
+tupay allinchus icha manachus, chaymantapas qillqasqa kachkan.
+Tipun sutiyuq ñawpa llaqtamantapas munay willakuy kachkallantaq.
+Wakin simikuna mana chinkananpaq imatachus rurachkanku,
+chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
+Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
+Ñawpaq Atipanakuy” apakurqan. Chay atipanakuypaqmi achka
+hamawt’akuna qillqasqakunata apachimurqanku. Chaykunamanta
+llalliq qillqasqakunata akllaspam kay mayt’uman churallaykutaq.
+Chaymantapas, sapanka qillqasqam ruranakunayuq kachkan. Chay
+ruranakunataqa, hamawt’aykiwan kuska, yachay wasipi llamk’anki.
+Wakintataq, mama taytaykiwan yanapachikuspa, wasiykipi
+llamk’allankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna hamut’aytaqa
+astawanña atinki.
+Chaykunatam tukuy sunquykuwan
+munayniykipaqhina kanman.
+
+qampaq
+
+rurayku.
+
+Ichapas
+
+Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes (UMC)
+
+Hamp’atumantam wawakuna
+rimachkanku. Chayta
+ñawinchasunchik.
+
+Llaqtanchikkunapi
+hamp’atupa willakuyninkuna
+Ñuqan Soraro kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
+pachapichus mayu patakunapi hamp’atu k’ar k’aryan
+chayqa, mayu pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa
+challwaq rinku.
+Ichaqa, ch’akiriy pachakunapi sach’a sunqukunapi
+k’ar k’aryan chayñataq parata mañakuchkan.
+Hunt’akunpunitaqmi chay nisqayku. Hinallataq, yurakuna
+t’ikay pachapi, ch’umpiniraq hamp’atuta rikuyku chayqa, ña
+uywakuna hap’imuy pachaña.
+
+Ñuqapa sutiymi Shekut,
+Awajun llaqtamanta.
+Ñuqaykupaqqa, hamp’atu
+kallpawan k’ar k’aryan
+chayqa, parananpaqmi.
+Hinallataq, wasi ukhupi
+hatun hamp’atuta
+rikuspaqa, piñiykuchá
+wañunqa, nispañataq niyku.
+Chaynataqa k’ar k’aryan,
+mayqin millay runachus
+layqachiwaptinkum. Ichaqa,
+huch’uy hamp’atuchatachus
+rikuyku chayqa, manam
+imapas kanqachu,
+niykuñataq.
+
+Ñuqapa sutiyñataq Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
+Ñuqaykupaqqa, huchuy hamp’atuchachus k’ar
+k’aryan chayqa, parananpaqmi. Hatun hamp’atu k’ar
+k’aryan chayñataq, nisuta paraspam mayutaraq unu
+phuqchikunqa, niyku.
+Hinallataq, warmi warmachachus q’illu qhasquyuq
+hamp’atuwan tupan chayqa, allin away yachaq kanqa.
+Chayraykum, mama taytan piripiri yurapa unuchanwan
+ñawinman sut’uykachinku, hamp’atuwantaq makinta
+qhaqunku. Chaymantataq, warmaqa iskay simana hina
+pisichallata mikhun.
+
+4
+
+Ñuqan Phaxsi kani, aymara
+llaqtamanta. Chakra yapuy
+pachapi uqi llimp’iyuq
+hamp’atuta rikuyku chayqa,
+allin watam kanqa, nispa niyku.
+Huch’uy qillu hamp’atutachus
+rikuyku chayñataq, ch’aki
+wata kanqa.
+Tutakunapichus, kallpawan
+hamp’atu k’ar k’aryan chayqa,
+paramunanta willakun. Hatun
+hampatu rikuyqa qullqin. Wasi
+qayllakunapichus rikhurin
+chayqa, uywachus icha
+mikhuychus allin qullqiman
+qhatukunqa.
+
+Ñuqan Sayri kani, qhichwa llaqtamanta.
+Ñuqaykupaqqa, hamp’atuta qullqin.
+Hatun q’illu hamp’atuchus wasi ukhuman
+haykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
+qullqita chaskinqa.
+Hinallataq, chakrapi hatun hamp’atuwan
+tupaspaqa, allinta kunan wata
+chakra rurunqa. Ichaqa, huch’uy
+q’umir hamp’atuchawan tupayku
+chayqa, parañataq mana kanqachu.
+Chayraykutaq mikhuykunapas mana
+allintachu rurunqa. Chaymantapas,
+hamp’atu unayta k’ar k’aryaykuptinqa,
+allinta chay watapi paranqa.
+
+Ruranakuna
+1
+
+Qillqasqamanhina, kay tawlata hunt’apay. Manachus ima yuyaytapas wakin hunt’apanapaq
+tarinki chayqa, hina ch’usaqllata saqinki.
+Hamp’atu k’ar k’aryaspa, ¿imatataq willakun?
+
+Hamp’atuq sayaynin, ¿imatataq willakun?
+
+Aymara
+
+Shipibo
+
+Qhichwa
+
+Awajún
+
+Asháninka
+
+2
+
+Kunanqa, tawla huntasqaykiwan yanapachikuspa, kay tapukuykunata hunt’achiy.
+a
+
+3
+
+Hamp’atu k’ar k’aryaptin, aymara warmapa
+nisqan awajún warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
+rikch’akunku?
+
+ch Hatun hamp’atumanta rimaspari, qhichwa
+
+warmapa nisqan, shipibo warma nisqanwan,
+¿imapitaq huqniray kanku?
+
+Willkapa rimasqanta ñawinchay.
+Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
+Willkata kutichinman?
+
+Willka
+
+Huk kutinmi
+yunkapi, mayuta
+unu aysamuq riptiy
+achka hamp’atukuna
+kar karyaykuptin
+anchata
+mancharikuni.
+
+Soraro
+Asháninka wawa
+
+4
+
+¿Imakunatawantaq aylluykipi hamp’atu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
+tapurikuy. Chaymantataq, huk raphipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan
+ñawinchaychik.
+
+5
+
+Asnumanta Atuqmantawan
+Huk kutinsi, uwihanpa chinkasqanrayku, tayta Philikuqa
+warminpuwan llakisqa kasqaku.
+
+Sapa tutanmi uwihanchik
+chinkachkan. Chay millay atuqta
+hap’irqusunpuni.
+
+Arí, mamáy Antuka. Atuqta
+manchachinanpaq, uwiha
+kancha punkupi asnunchikta
+watasunchik.
+
+Ñuqaqa imaymanata q’ipisqa nisuta llamk’ani. Ichaqa,
+uywaqiykuna mana allintachu qhawariwanku. Aswanmi
+yarqaypi ch’achachiwanku.
+
+Qunqayllas huk atuq kancha punkupi
+rikhurirqusqa...
+
+Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
+rimayta qallaripusqa.
+
+Mariyanuqa astawansi llakirikun. Chayta
+rikuspas atuqqa kayta nisqa.
+
+Allinllachu, masiy Mariyanu,
+¿sapallaykichu rimakuchkanki?
+
+Wakapa allinta mikhunanpaq
+nisuta llamk’anki. Qamtaq tullullaña
+kachkanki.
+
+Masiy Mariyanu, sumaq
+q’achu mikhukamunaykipaq
+paskarqusayki.
+
+Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.
+
+Arí, wawqiy. Uywaqiykunaqa
+manachushina ñuqata munawankuchu.
+
+Ichaqa, asnuq nisqantas atuqqa mana hunt’asqachu.
+
+Ha, ha, ha. Uqi
+uwihachata
+apakusaq. Wirachan
+kachkasqa.
+
+Tayta Philikuqa sukha pampapi mikhusaqtas asnuta tarimusqa.
+
+Yaw Mariyanu, kaypimá
+sumaqta mikhuspa
+kachkasqanki. ¿Maymi waskha?
+Chay huchaykimantam
+aswanta llamk’anki.
+
+6
+
+Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
+kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
+
+Anchata
+añaychakuyki, wawqiy atuq.
+Munaspaqa huk uwihacha apakuy,
+ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu.
+
+Illarimuytaqa, mama Antukas uwiha kanchata haykusqa...
+
+...¡Manam uqi uwihapas
+asnupas kankuchu!
+
+Mariyanuqa, p’unchawnintinsi q’achuta q’ipiykun.
+
+Wasaymi
+nanayuwachkan.
+Atuqpa huchanpi
+ñak’arichkani.
+
+Chay tutaqa, atuqsi rikhuriqullantaq...
+
+Ichaqa, wakmantas atuqqa asnuta
+qiquykullantaq.
+
+Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
+tutatapas yanapanakullasuntami, riki?
+
+Ama phiñakuychu, wawqiy Mariyanu.
+Kunanqa aswan karuta mikhuq
+rinki. Hinapiqa uywaqiyki mana
+tarisunkichu.
+
+Manam kunantawanqa
+qiquwankiñachu. Huchaykipi
+nisuta llamk’ayachiwanku.
+
+Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskhantinta
+aparqullasqataq. Llakisqas uywaqinkuqa
+rimanku.
+
+Chay uwihataqa mikhuy Waskhanchikpas
+rantinanchikpaqmi
+mana kapunchu.
+qhatunanchik karqan. Mana
+qullqiyuq rikuyukunchik.
+
+Ya. Allinmi. Ichaqa,
+waskhatapas yuraq
+uwihatapas amapuni apankichu.
+
+Mariyanutaqa maskhaspas taripullasqakutaq. Paytaqsi
+uywaqinkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
+
+Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskhata
+atuqtawan apamusaq, nispa.
+
+Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama hina
+kaychikchu. Chay atuqmi yukaykuwan.
+Mikhuq rinaypaq paskiwaspam, uwihata
+waskhatawan apakuq karqan.
+¿Ima ninkin,
+yaw asnu?
+
+¿Imaynatataq
+chaytari ruranki?
+Kinuwa p’isqiwan llusirquwaychik.
+Hina llusisqa mach’aynin kinrayta rispa
+kumparayasaq. Atuqqa wañusqa kanaypaq iñinqa.
+
+Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku.
+
+¡Akakallaw! Mariyanu
+wañupusqa. Ichaqa
+achka aychanchik kanqa.
+Wasiman apakusunchik.
+
+¡Kurupusasqañam!
+Waskhawan watakuspa
+llapanchik chutasunchik.
+
+Arí. Ichaqa nisu
+llasachá kachkan.
+
+Atuqkuna wiqawninkuman waskhawan watakuspa chutananku
+kachkaptiñas, qunqaylla sayarirqusqa, asnuqa aysatamusqa.
+
+¡Ay…! Umachayta.
+
+¡Achakáw!
+wasachayta.
+
+¡Qasiy, Mariyanu!
+Amaña kayta
+rurawaykuchu.
+
+Chay p’unchawmantas atuqqa mana Mariyanuta yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
+
+Mana allin uywasqanchikmi
+ñuqanchikpapas huchanchik.
+Kunanmantaqa allinta
+mikhuchisunchik.
+
+¡Hihaw! kaymá allin
+kawsakuyqa.
+Mariyanu, atuqta
+wanachisqaykimanta,
+anchata añaychakuyki.
+
+Kunankamapas asnuqa llamk’allanpunis, ichaqa allintas mikhunpas samakunpas.
+
+7
+
+Ruranakuna
+
+1 Kay tapukuykunata kutichiy:
+a
+
+¿Imaraykutaq Mariyanu asnuri uywaqinku mana khuyanankupaq iñisqa?
+
+ch ¿Imapaqtaq tayta Philikuwan mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
+
+chh Ñawpaq kutillaraq tupaspari, ¿imaynatataq atuq Mariyanuta yukasqa?
+
+2
+
+Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
+1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
+Atuqqa uwiha kanchaman haykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
+Mach’ayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskhawan watasqaku.
+Uwiha kancha punkupi uywaqinku asnuta watasqaku.
+Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
+Philiku Antukawan aswan achka q’achuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
+Mariyanuqa atuqkunata asyasqa, waskhatapas apanpusqa.
+
+8
+
+3
+
+Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
+qillqay.
+Yuyaysapa
+
+Llamk’aysapa
+
+Khuyakuq
+
+Mich’a
+
+Yanapakuq
+
+		
+
+Kallpasapa 		
+
+Yukakuq
+
+4
+
+Llulla
+
+Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
+Mariyanupa
+atuqchakunata
+aysatamusqanmi
+ñuqapaqqa
+mana allinchu.
+
+Chay Mariyanu
+atuqkunata
+wanachisqanqa
+ñuqapaq
+allinpuni.
+
+Ñuqapaqñataq,
+atuqpas
+asnupas
+millaykama
+kasqaku.
+
+Luwisa
+
+Antuku
+
+Amaliya
+
+¿Mayqin warmapa rimasqantataq allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
+urapi mast’ariy.
+
+9
+
+¿Imaynatataq kuru wañuchiq hampita rurasunman?
+Chakranchiskunapiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikhuq kurukuna. Chay kurukunapaq
+hampi rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
+
+¿Imakunataq kanan?
+
+•
+•
+•
+•
+•
+
+Iskay hatun siwilla
+Chunka hayaq uchu
+Iskay uma ahus
+Huk huch’uy jabón nisqa
+Iskay winku unu
+
+•
+•
+•
+•
+•
+
+Kuchuna
+Iskay puruña
+Tilapas plastikupas
+Maran utaq kutana
+Suysuna, qhitunapuwan
+
+¿Imakunatataq rurasunchik?
+
+1
+
+2
+
+Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf
+
+Uchuta, ahusta, siwillatawan
+ñut’uta pikarquspa, sapaq
+sapaqllata maranpi saqtarqusun.
+
+4
+
+5
+
+Tilawanpas plástico nisqawanpas
+puruñata kirpaykusun. Hinataqa
+kirpana, wasintinta asnay mana
+atinanpaqmi.
+
+6
+
+Llapan taqrusqanchikta
+huk tuta puñuchisun.
+Paqaristinpaqqa, chhapan
+pachanman tiyaykunqa.
+Kunanqa, suysunawanñataq chay
+taqruta huk kaq puruñaman
+suysurqusun. Hinapim
+chhapankuna qhipanqa.
+
+Chay mana chhapayuq unumantaq
+jabón nisqata pikaykusun.
+Chaymantataq, jabón nisqapa
+chullunankama qaywisun. Jabón
+nisqataqa churana, yurakunapa
+raphinman hampi k’askananpaqmi.
+
+¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?
+
+Chay hampiri, ¿imanantaq kuruta?
+
+Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
+20 winku unuwan taqrurqusun. Chaytataq
+tarpusqanchik yurapa raphinman ch’allaykusun.
+Pichqa p’unchaw qhipatachus kurukuna kanqaraq
+chayqa, yapamanta ch’allarqullasuntaq. Manam
+sapa p’unchawchu ch’allana. Sapa p’unchaw
+ch’allasqaqa yurakunañataqmi ch’akirqunman. Inti
+haykuytapas tutatapas hampita ch’allaqtinchikqa
+aswan allinmi kanqa.
+
+Uchuqa anchatam hayan. Aswantaraq
+uchuta, ahuswan, siwillawan ima
+taqruqtinchikqa sinchitapuni hayan.
+Chaykunawan hampi rurasqanchikta
+kuru mikhun chayqa, nisutam hayaykun.
+Chayhinata hayaptinmi, kuruqa raphi
+mikhuyta mana munapunchu.
+
+!
+10
+
+Kunanqa, llapan saqtasqata
+huknin puruñaman hich’aykusun.
+Hawanmantaq, unuta hich’aykuspa,
+allinta taqrukunankama qaywisun.
+
+3
+
+Ama kurkuykimanpas ñawikimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam k’arachikun.
+
+Ruranakuna
+1
+
+Tapukuykunata kutichiy.
+a
+
+Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq kurukunari raphi mikhuyta mana munapunkuñachu?
+
+ch Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq mana sapa p’unchawchu yurakunamanri hampita ch’allana?
+
+2
+
+Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
+rimaykunata ñiqichay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
+Hampi mana qhilliyuq kananpaq unuta suysurqusun.
+Uchuta, ahusta, siwillatawan sapaq sapaqpi saqtarqusun.
+Jabón nisqata pikaykusun, chaymantataq unuwan chullunankama qaywisun.
+Llapan taqrusqayuq unuta huk tuta puñuchisun.
+Tilawanpas plástico nisqawanpas unuyuq puruñata kirpaykusun.
+Llapan saqtasqata puriñaman hich’aykuspa, unuta talliykusun.
+
+3
+
+Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
+Chay hampimanqa uchuta, ahusta, siwillata
+ima churayku, ichaqa, paqaristinqa,
+kurukunaqa mikhullaskanku.
+
+Hampita ruraspari, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqan?
+
+4
+
+Waturikamuy.
+Imawanñataqchus kuru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
+tapukamuy. Chaytataq qillqana mayt’uykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
+wasipi ñawinchay.
+
+11
+
+Qhawariy, kay periódico
+nisqata rantimuni. Chaypi
+huk awichukunaq simikuna
+yachachisqankumanta
+willakuchkan.
+
+10
+
+RIMAYNINCHIK
+
+Hinallataq, wakin uywakuna
+yanapakuq kasqankumantapas
+willakuchkan.
+Ñawinchasunchik.
+
+2018 watapi, qhapaq raymi killapa, 31 p’unchawninpi
+
+Lima llaqta. Programa Pensión 65 nisqapi kaq
+awichukunas wakin chinkanayaq simikunata
+kawsarichichkanku. Kay chinkanayaq simikunas
+jaqaru, kukama kukamiriyapuwan kanku.
+Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
+Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
+nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq awichukuna
+sut’i willakuykunata, aranwaykunata ima jaqaru
+simipi willaspa warmakunata yachachichkanku.
+Aswantapas, lliklla awayta, chakrapi llamk’ayta,
+tusuykunatapas yachachillankutaq, chaykunawan
+kawsayninkupas siminkupas aswan kallpachasqa
+kananpaq.
+Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
+Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
+kukumiria simitañataq pusaq awichukuna
+yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
+yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
+qurakunata
+riqsichispa,
+takispa
+tususpa
+imañanataq.
+
+Ministro de Cultura umalliq kayhinata rimarisqa: “Huk
+simichus mana wañunchu chayqa, kay simi rimaq
+runakunapa kawsayninpas manam wañunchu. Paykunam
+imaynatachus kawsana, imaynatachus Pachamamanchikta
+qhawarina chaykunata yachachiwanchis”, nispa.
+Perú suyupiqa 48 simikuraqmi kachkan. Chaykunamantam
+21 simikuna chinkapuchkanña. Kay simikunaqa manam
+chinkanañnachu. Huk simi chinkaptinqa, huk niray
+kawsaymi chinkallantaq
+
+K’allakunapa sach’akuna tarpusqankutas yachanku
+Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya
+sutiyuq sach’as chinkanayapuchkan. Ichaqa,
+Amazonía suyupi kaq k’allakunas kay sach’a
+mana chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
+investigación nisqata ruraspa tarinku.
+
+k’allakunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatataq
+yanapan? K’allakunas rurunta mikhunku. Ichaqa manas
+llapantachu mikhunku. Saksarqunku chayqa, kuska
+kuskanta mikhuspas rurutaqa wikch’upunku. Kayhinatam
+t’aqwiriq Guillermo Blanco, willakun: “Qhawaptiykun,
+Kunankamapas, k’allaqa arawkariya sach’a chay kuskan mikhusqa rurumantaqa ñawpaqta sumaqta
+wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay yuracha wach’imun, mana mikhusqa rurumantataq
+qhipataña wach’imun”, nispa.
+k’allaqa manas kikin sach’apichu rurutaqa mikhun.
+Karuta apaspas chaypiña mikhun. Mana mikhuyta
+tukuspataq pampaman wikch’upunku. Chaykunapitaq
+Musuq arawkariya wiñamun.
+Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku.
+“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
+runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa
+
+12
+
+Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
+https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena
+
+Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata
+yachachichkanku
+
+Ruranakuna
+1
+
+“Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata yachachichkanku” sutiyuq
+qillqasqata ñawinchay.
+a
+
+Kunanqa, kay tawlata hunt’apay.
+
+¿Pikunamantataq kay qillqasqa rimachkan?
+
+¿May llaqtakunapitaq kay qillqasqapa
+willakusqan kasqa?
+
+ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
+Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
+simita wawakunata yachachichkanku,
+kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
+taytakuna siminkuta yachachinanku.
+Evaristo
+
+Tayta Evaristo rimasqanta, ¿qam allinmi niwaqchu? ¿Imarayku?
+
+2
+
+Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawlapi tapukuykunata kutichiy.
+Chinkanayaq simikunatas
+awichukuna warmakunata
+yachachichkanku.
+
+K’allakunapa sach’akuna tarpuq
+kasqankutas tarinku.
+
+¿Imataq chinkaypi
+kachkan?
+¿Imatataq mana
+chinkananpaq
+rurachkanku?
+
+3
+
+Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
+¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita mast’ariy.
+
+13
+
+Unu raymichana WAKA
+
+Qusqu suyunchikpim Tipun sutiyuq munay centro arqueológico nisqa kachkan.
+Inkakunapa kawsasqan pachapiraqsi Tipuntaqa rurasqaku. Ingeniero nisqakunan
+kayninata ninku: Tipuntaqa rurasqaku, chakrata qarpaspa imaynatachus unuta rakina, chay
+riqsichiwananchikpaqmi, nispa.
+
+Maypis Tipun unu paqarin
+Tipunman chayamuq unuqa Apu Pachatusan urqupis
+paqarin. Chay urqumantapachas rumiwan yarqhakunata
+ruraspa qhata urayta unutaqa apayamusqaku. Ña pata
+patakunaman chayamuspaqa allpaq pachantañataq unuqa
+purimun, chaymantataq wakmanta rikhurillantaq.
+
+14
+
+TIPUN
+
+Imamantas sutin
+hamun
+
+PERÚ
+
+Historiador Luis Antonio Pardo
+nisqanmanhinaqa Tipun sutiqa
+“t’impuq unu” nisqamantas
+hamunman. Huknin quchaman
+phaqchaykuspanmi
+t’impusaqhina unuqa
+phullpuchkan. Chayraykus Tipun
+sutitaqa churankuman karqan.
+
+¿Imataq Tipunri kasqa?
+Historiador nisqakunapa t'aqwirisqankumanhinaqa,
+Tipunqa unu raymichana hatun wakas kanman karqan.
+Tipunqa Inkakunapa allin qawasqas kasqa, chaypi unuta
+ancha yupaychaywan qhawaspankurayku. Ancha
+chaninchasqa kaspas, mana usuchispalla, allintapuni
+qarpaytapas yachasqaku. Kunankamapas hatun
+chakrakunatam kay Tipun unuwanqa qarpachkankuraq.
+
+Imakunatawantaq
+Tipunmanta ninku
+Kikin pata pataman chayamuspaqa, unuqa
+tawaman rakikuspam munayta phaqchayamun.
+Chay phaqchaqpim unu raymita ruranku.
+Wakinmi ninku chay tawa phaqchaqkunaqa,
+tawantin suyupa rantinmi, nispa. Wakinqa,
+tawantin Ayar wawqikunapa rantinmi
+nispañataq rimanku.
+
+Adaptado de http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2009/07/tipon-el-agua-y-los-incas.htmlHYPERLINK; http://www.aputours.com/info_tipon.php
+
+QUSQU
+
+15
+
+Ruranakuna
+1
+
+Hunt’apay:
+Tipuntaqa rurasqaku
+Historiador nisqakunapa
+rimasqankumanhina
+Ingeniero nisqakunapa
+rimasqankumanhina
+
+2
+
+¿Imapaqtaq qillqasqa ruraqri kay siq’ita churanman karqan? Kutichiyniykita chimpuy.
+
+TIPUN
+QUSQU
+
+PERÚ
+
+a
+
+3
+
+Imaynachus Perú
+suyunchik kasqa chay
+qhawachiwananchikpaq.
+
+ch Perú suyupa
+mayninpichus Qusqu
+llaqta tarikun, chay
+riqsichiwananchikpaq.
+
+chh Mayqin suyupichus
+Tipun llaqta
+tarikun, chay
+rikuchiwananchikpaq.
+
+¿Imapaqtaq kay qillqasqata rurasqaku?(Panchu Luciyanawan kutichisqankuta qhaway)
+Kay qillqasqataqa
+rurasqaku, imaynatachus
+qharpanapaq
+yarqhakunata rurana,
+chay yachanapaqmi.
+Panchu
+
+Luciyana
+
+Ñuqapaqqa, kay
+qillqasqataqa rurasqaku,
+imaynachus Tipun kasqa,
+imapaqchus kay llaqtata
+rurasqaku, chaykuna
+riqsinapaqmi.
+
+¿Mayqin kaq warmapa rimasqantaq aswan chanin qampaq kanman? ¿Imarayku?
+
+16
+
+4
+
+Kay qillqasqata ñawinchay:
+
+Tampumach’ayqa inkakunapa kawsasqan pachapi rurasqaraqsi kasqa. Qusqu
+llaqtapa hawallanpim kachkan. Unuta raymichanapaqmi Tampumach’aytaqa
+rurasqaku, nispam wakinqa ninku. Sapa Inka samananpaqsi rurasqaku, nispañataq
+wakinqa ninku. Sutinqa iskay simi hukllasqamanta hamun: “Tampu” samana wasi
+“mach’ay” qaqa sikipi t’uqukuna.
+Tampumach’aymanqa, qallariyninpiqa huk
+yarqhallantam unu chayamun, chaymantataq
+iskay phaqchaqman rakikun. Chay phaqchaq
+patapim unutaqa raymichaku. Kunankamapas
+maypichus unu paqarisqantaqa manam
+pipas yachanchu. Ichaqa, unuqa kaqllam
+chayamuchkan. Chay unuwanmi huchuy
+chakrachakunata qarpachkankuraq.
+
+Tampumach’ay
+
+Kunanqa, Tipunmanta qillqasqata Tampumach’aymanta qillqasqatawan ñawinchaspa,
+kay tawlata hunt’ay:
+Tipón
+
+Tampumach’ay
+
+¿Imamantataq sutin
+paqarisqa?
+
+¿Imay pachapitaq
+rurasqaku?
+
+¿Maypitaq unuri
+paqarin?
+Kunan pachapiri,
+¿imatataq unuwan
+rurachkanku?
+
+5
+
+Chay tawlamanta akllaspa, imakunapichus rikch’akunku iskaynin qillqasqakuna,
+chayta qillqay.
+
+17
+
+Anemia unquymanta yacharisun
+Iskay sutiyuq simi: Kukupin, k’ipchan
+
+Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
+rikusqaku.
+
+Anacha, qhawariy.
+Hatun willakuyta
+k’asqachikqaku.
+Arí, Luwismi. Anemia unquymantam
+willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
+hamuni. Kunanqa, imaymanata
+wasiypi wayk’unku.
+
+An… mamaypas hamurqanpaschá.
+¡Chayraykuchá huk
+mikhunakunata wayk’uchkan!
+
+Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
+Iskay kimsa p’unchawñam mamay
+yawarniyuqta, kukupinniyuqta
+ima wayk’uchkan. Anemia
+unquymanta qhaliyanapaqmi,
+nispam wayk’uchkan. Saykusqallata
+rikuwaspanmi, anemia unquyniyuq
+kanaypaq mamayqa yuyayukun.
+
+1
+
+Imaynayá kampas, Anita.
+Ñuqaqa qhalin chachkani.
+Chaymi yawarniyuq,
+kukupinniyuq mikhunataqa
+mana mikhunaychu. Yachay
+wasinchikmanpas allinmi
+richkani, tayta mamaytapas
+allintam llamk’aypi
+yanapachkani.
+
+3
+
+Chiqaqpaschá hampiqpa nisqan.
+Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
+mikhunataqa manam munanichu.
+Manan millp’uyta atinichu.
+Munasqaytam ñuqaqa mikhunay,
+manam mamaypa
+munasqantachu.
+
+5
+
+18
+
+Luwis, mamaykipa nisqanqa
+chaninmi. Hampiqmi kayhinata
+nin: “Kukupinniyuq”, yawarniyuq
+mikhunaqa allinmi, yawarninchikman
+hierro nisqata apasqanrayku.
+Hierro nisqachus yawarninchikpi
+pisiyanman chayqa, anemia unquymi
+hap’iwasunman”, nispa.
+
+2
+
+Arí, ichaqa Hampiqpa
+nisqanmanhinaqa, kallpa wañuchus
+kanchis icha samapakunchikchus
+chayqa, manam unqusqa kasqanchikta
+yachanchikchu, mana imanchikpas
+nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
+unquyniyuqpas kachkasanchik. Kay
+unquyqa wiñananchiktam hark’akun,
+huk unquynunatapas apamun.
+
+4
+
+Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
+mikhunataqa manam munanichu. Ichaqa,
+munasqay mikhunawan taqruspam
+mikhuni. Qampas chayhinata mikhuwaqmi.
+Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikhuyman
+anemia unquyniyuq kanaytaqa.
+
+6
+
+Ruranakuna
+1
+
+Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
+kasunman?
+
+2
+
+Pichus maychus anemia unquyniyuq kanman chayri, ¿mayqin kaq mikhunanataq
+akllasunman?
+a
+
+Kukupin thiqtisqa arusniyuq,
+ispinaka t’akapayuq.
+
+ch
+
+Thiqtisqa papa arusniyuq,
+siwulla t’akapayuq.
+
+¿Imaraykutaq chay mikunata akllanman? kurichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.
+
+3
+
+¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churasqaku?
+a
+
+Anemia unquymanta rimanakuyman mink’ananpaq.
+
+ch Warmakunapa yawarnin qhawachiyta yuyarichinanpaq.
+chh Hierro nisqayuq mikhuykuna rakikunanta willananpaq.
+
+4
+
+Hampina Wasipi qillqasqa k’askachisqapim kay rimay kachkan:
+
+¡Qhali kaymi imamantapas ñawpaq!
+¿Ima niytataq kay rimay munachkan?
+
+5
+
+¿Llaqtaykipi anemia unquy qhaliyachiq huk mikuykuna kanchu? Yachachiqniykiwan
+watumuychik. Chaytataq huk raphipi qillqaspa wasiykiman apay. Chayta qhawaspa
+mikhuna wayk’unaykichikpaq.
+
+19
+
+Munay willakuykuna allin yachachiykunata quwanchik
+Kunan wataqa, wakin ayllukunapi mana allintachu allpa rurusqa. Chaymanta llakisqas wawakunaqa
+yachachiqwan yachay wasinkupi kayhinata rimasqaku:
+
+Yachay wasipi
+
+Wawakuna, ¿Imaraykutaq Pachamamanchik
+mana ñawpaq hinañachu allinta ruruchkan?
+Pisillata parasqanrayku.
+
+Mayukunapi pisilla unu
+kaptin mana chakra
+qarpanapaq unu aypanchu.
+
+Qampas kay qillqasqata ñawinchay.
+
+Chiqaqmi, wawakuna. Kunanqa,
+Pachamamanchikmanta munay
+willakuyta ñawinchasunchik.
+
+“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
+Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
+
+Tumi llaqtapa muchusqanmanta
+
+Ichaqa, watanmanta watanmanqa, Tumi llaqta runakunaqa manas khuyakuywanchu, manataq
+yupaychaywanchu Pachamanchikta qhawaq kasqaku. Aswansi, mikhuykuna rurusqantapas
+hatuchaqllanta akllaspa huqariq kasqaku, khullu khulluntataqsi chakra pampapi wikch’urpariq
+kasqaku. Chaytataqsi ruphay atiykuq, uywakunapas thullkiykuq kasqaku.
+
+Chaykunata rikuspas, Pachamamaqa Tumi llaqtaman muchuyta chayachimusqa. Chaysi parata
+mana apachiptin tukuy mikhuykuna ch’akipusqa. Hinaptinsi Pachamamaqa mana rurupusqañachu.
+Qullqakunapi mikhuykuna waqaychasqankupas as asmantas tukukapusqa. Chayhinas yarqay,
+unquykuna ima chayamusqa. Chayta rikuspas, ancha llakisqa, Tumi Llaqta kamachikuqkuna
+huñunakuyman waqyachisqaku.
+
+—Manam kayhinataqa kawsasunmanchu. Imatapas rurananchikmi kanqa— nispas huknin runa rimarisqa.
+—¿Imatawantaq rurasunri? Apukunatapas tukuytañam para apachimunanpaq mañakunchik, ichaqa
+manam uyariwanchikchu- nispas hukñataq rimarisqa.
+—Wakinninchikmi huk llaqtakunata mikhuy maskhaq rinanchik. Llapanchikqa manan riyta atisunmanchu,
+ñanpichá wañunkuman— nispas yuyaq machulachañataq rimasqa.
+
+Chaysi, aswan qhali kaq waynakunata akllasqaku. Hinaspas waynakunaqa huknin Kamachikuq
+umalliqnintin, mikhuna maskhaq puririsqaku. Sayk’usqaña yarqasqaña kaspapas, kallpacharikuspas
+purinku.
+
+20
+
+Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “T´umi Llaqta”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.
+
+Ancha unay pachapiraqsi, Tumi Llaqtaqa allin qhapaq llaqta kasqa. Chakrakunapas waliqtas papata,
+uqata, saratapas, ruruq kasqa.
+
+Achka p’unchawña purisqankupis Qhapaq Suyu sutiyuq llaqtaman chayanku. Chaypis Tumi Llaqta
+kamachikuq runaqa llaqtanku muchuypi tarikusqanta willasqa. Chay llaki willakuyta uyarispas,
+Qhapaq suyu kamachikuy taytañataq nisqa: “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa
+phiñachinachu. Aswanmi mikhuy quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”, nispa.
+Tumi llaqta runakunaqa aswan llakisqas uyarinku. Chaysi kayta rimallasqataq: “Kaypiyá iskay kimsa
+simana qhipakuspaykichik, llamk’aysiwayku. Llamk’asqaykichikmantataq, apakunaykichikpaq,
+mikhuyta hampita ima qusqaykiku”, nispa. Chayta uyarispas Tumi Llaqta runakunaqa kusisqa
+qhipakusqaku.
+Achka p’unchaw llamk’apakuspaqa, Tumi Llaqta runakunaqa llamk’asqankumantas, askha mikhuyta,
+hampikunata ima chaskikusqaku. Chaymantataqsi llaqtankutas kutipusqaku. Chayapuspaqa, aswan
+yarqayniyuq, aswan unquyniyuqtas llaqta masinkuta tarisqaku. Chaysi llapanpaq mikhunata
+quspa, hampiyta qallarisqaku. Hinallataqsi, kunanmantaqa manam millayñachu kasaqku, anchata
+yupaychaspam Pachamamataqa añaychakusqaku, nispas nisqaku.
+
+Chayta rikuspas pachamamaqa Tumi Llaqta runakunap huchankuta pampachaspa, wakmanta
+parata apachimusqa. Iskay kimsa simanamantaqa mikhuykunapas sumaqtas wiñayta qallarisqa.
+Tumi Llaqta runakuna kallpacharikuspaqa, hatun raymitas Pachamamapaq rurasqaku.
+
+Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
+Qampas kutichiy.
+
+1
+
+¿Ñawpa pachakunapiri, ¿imaynataq
+Tumi Llaqta kasqa?
+
+3
+
+Kay t’aqata yuyaywan ñawinchay:
+
+2
+
+¿Imaraykutaq Pachamamari Tumi Llaqta
+runakunata muchuchisqa?
+
+“Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa phiñachinachu. Aswanmi mikhuy
+quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”.
+
+¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kayhina ch’ikuwan “ ” kay t’aqata wisq’arqan?
+
+4
+
+a
+
+Wisq’asqa simikunaqa huk runapa rimasqanmi, niwananchikpaq.
+
+b
+
+Wisq’asqa simikunaqa allinpunim kasqa, nispa niwananchikpaq.
+
+c
+
+Wisq’asqa simikunaqa pisi riqsisqa kasqa, nispa niwananchikpaq.
+
+Andrea qillqasqata ñawinchaspa kay yachachiyta tarisqa:
+Chay qillqasqa kayta
+yachachiwan: “Manam hayk’aqpas
+mikhuykunataqa usuchinachu”.
+
+¿Ima yachachiykunatawantaq kay qillqasqapi tarisunman?
+
+21
+
+Ñawinchasqanku qhipataqa, yachachiq wawakunawan rimanku:
+Tumi Llaqtapi hinam wakin llaqtakunapiqa, Pachamamanchinkta
+mana yupaychankuchu. Kay llaqtanchikpiri, ¿imaynatataq
+Pachamamata qhawanchik?
+Sapa chakra llamk’ayta qallarinapaq
+Pachamama munanyninta mañakuyku.
+Mikhuykuna
+quwasqankumanta
+Anqusayta rurayku.
+
+Allinmi wawakuna.
+Kunanqa, qillqasqatañataq
+chaykunamanta rurasunchik.
+
+Kunanqa, imaynatam aylluykipi Pachamamata qhawankichik, chaymanta huk qillqasqata ruray.
+Iskay t’aqata qillqanki. Chay qillqasqaykitaqa wakin masichaykikunapa ñawinchananpaqmi,
+yachay wasinchikpi Periódico Mural nisqaman k’askachisunchik.
+Ñawpaqtaqa, WAKICHARQUYRAQ qillqanaykita.
+Kaypiqa ima yuyakunachus umaykiman hamun chaykunallataraq qillqarquy. Chay yuyaykuna tarinaykipaqqa, kay tapukuykunata
+kutichiy: ¿Pikunam Pachamamaman haywariyta ruranku?, ¿maypim haywariyta ruranku?, ¿imaynatam chay haywariyta ruranku?
+
+Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa, hawapi yuyaykuna qillqasqaykiwan
+yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manachus munasqaykipaqhina kachkan chaypas,
+pichaspa allicharquy. Yachachiqmanpas qhawachiy, paypa imatachus allichawaq nisqasunkita allichapay.
+
+22
+
+Kunanqa, HUNT’ASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa ch’uyañam kanan. Ñawpaq qillqasqapi
+pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.
+
+Tukuspaqa, wak raphiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
+yachay wasiykipi periódico mural nisqaman k’askachiy. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna
+hunt’apananpaq, siq’ita churaykuy.
+
+23
+
+Willakuykunawan llaqtanchikkunata
+astawan riqsisunchik
+Yachay wasipi
+Huk tutamantas, Wayta Sayriwan yachay wasita parapi chayasqaku. Chay parawansi mayukunaqa
+astawan yapakuspa q’atallaña haykumusqa. Chay rikusqankumantas kayhinata rimasqaku:
+Manam hayk’aqpas
+llaqtamanqa lluqllaykunqachu.
+Paramuptinqa yapakunpumin,
+chaymantataq pisiyanpullan.
+
+Astawan paramunqa chayqa,
+mayukuna phuqchispa
+llaqtaman lluqllaykunqa.
+Wayta
+
+Sayri
+
+Wawakunapa rimasqankuta uyarispas, yachachiqqa huk mayt’upi qillqasqata maskhaspa,
+ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchallaytaq.
+
+Iskay phiña mayukunamanta
+
+Ñawpa pachamantaraqsi, Acomayo llaqtanta iskay
+
+hatun mayukuna purinku. Hukninsi Kachimayu.
+Kay mayuqa Karminqa urqupis paqarin. Llaqtapa
+huknin k’uchuntas kay mayuqa haykumun. Huqkaq
+mayupa sutinñataqsi Marpamayu. Kay mayuqa
+Llaqtapampa urqupiñataqsi paqarin. Chimpa
+k’uchuntañataqsi kay mayuqa haykumun.
+
+Unay pachakunapiraqsi, anchatapuni paraptinqa,
+kay mayukunaqa astawan yapakuspa rumikunata,
+sach’akunata
+aparikuspa,
+qaparisparaq
+urqukunamanta phawaykamuq kasqaku. Hinaspas,
+Ch’illkapampa urayman chayarquspa k’aminayukuq kasqaku. Sapankapas, ñuqam aswan allin
+mayuqa kani, nispas qaparinayukuq kasqaku.
+Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata rimasqaku:
+“Mayqinninchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay llallinakuyqa Acomayo
+llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá chawpi plasaman ñawpaqta
+chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
+Llallinakuy p’unchaw chayamuptinqa, mana chanintaraqsi paraykamun. Iskaynin mayukunas as
+asmanta yapakamunku. Chaysi phiña pumakuna hinaraq qaparistin, imaymanata aysarikuspa
+phawaykamunku. Mayukunaqa hatun rumikunantin, k’aspikunantinsi, pata patakunata
+thuniykachispa, yarqhachakunatapas phuqchiykuspa phawayamuchkanku.
+Chay para sunqupis, illapapas wayq’untinta kuyurichisparaq, q’aqyaykamun. Chay
+q’aqyasqanwansi Acomayo amachaq Apu Watamarka puñusqanmanta rikch’arqusqa. Payqa
+mayukunapa luqhiniraq chawpi plasa urayman phawaykamusqankutas rikurqusqa. Chayarquspa
+llaqtata ch’usaqman tukurqachinqakutas Apuqa waturqun. Chaysi, phiñallamanña tukuspa,
+wayq’untintaraq qaparisqa:
+
+24
+
+Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los ríos rivales”. Autor/adaptador: Julio Auccaylle Delgado.
+
+“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
+Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
+
+—¡Kachimayu, Marpamayu… chaypi takyaychik! ¿Manachu watunkichik llaqta ch’usaqman
+tukuchinaykichikta? Mana uyariwankichik chayqa, wiñaypaqmi unuykichikta ch’akichisaq, nispa.
+Apu Watamarkapa nisqanta uyarispas, iskaynin mayukunaqa mancharikusqaku. Manas mayqinpas
+ch’akipuytaqa munanchu. Chayraykus, allillamanta Ch’illkapampakama suchuyapusqaku.
+Chaypiñas, iskayninchikpas allin mayun kanchis, amaña hayk’aqpas k’aminakusunchu, nispa
+mayukunaqa rimasqaku. Chaysi, Kachimayuqa llaqtaman kachita quq kasqa, Marpamayutaq
+upyanankupaq misk’i unuta qusqa.
+
+Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
+Qampas kutichiy.
+
+1
+
+¿Imatataq llallinakuypi Kachimayu y Marpamayuwan rurananku kasqa?
+
+2
+
+Qillqasqamanhina, ¿imaynataq apu Watamarka kasqa?
+a
+
+Phiñallaña kasqa.
+
+ch Samp’allaña kasqa.
+chh Kuskachaq kasqa.
+
+3
+
+Qillqasqapa kay t’aqanta ñawinchay:
+
+Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata
+rimasqaku: “Mayqinchinchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay
+llallinakuyqa Acomayo llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá
+chawpi plasaman ñawpaqta chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
+¿Imamantataq kay t’aqari aswanta rimachkan?
+
+4
+
+Kusi Waytas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa
+Ñuqapas, Kachimayupas Marpamayupas
+lluqllaykunantaqa manam iñinichu.
+Manam hayk’aqpas lluqllaykunchu.
+
+Kusi Waytapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
+
+25
+
+Kusi waytapa rimasqanta uyarispas, Yachachiqa kay mayukunamanta astawan mat’ipayta munasqa.
+Chaysi paqaristinqa, Comité de Defensa Civil nisqapa saqisqan qillqasqata ñawinchanankupaq
+wawakunanman qusqa.
+Qampas qillqasqata ñawinchay.
+Kachimayu Marpamayuwan imaynachus kachkanku
+
+Acomayo llaqtapi Comité de Defensa Civil sutiyuqpi, llamk’aqkunam imaynachus Kachimayupas
+Marpamayupas kachkanku, chay qhawaq riyku. Chaymi kayhina kasqankutata tarimuyku:
+Unay watamantaraqmi iskaynin mayukuna purinanta mana pichasqakuchu. Wikch’usqan
+kachkanku. Kay mayukunaqa parawan yapakuptinmi urqu wichaymanta rumikunata,
+sach’akunata, imaymanatawan apayamun. Chaykunawanmi unuq purimunan wayq’utakuna
+hunt’apuni kachkan. Manataqmi unu hark’ananpaqpas allin pirqakuna kanchu. Nisutachus
+paranman chayqa, lluqlla rumikunantin sach’akunantin llaqtaman chayamuspanmi
+wasikunatapas thuñiykachinman. Aswantaraq, Acomayo llaqtaqa ch’usaqman tukuchinman.
+Chayraykum kayta mañakuyku: llapan llaqta Kamachiqkuwan kuska, manaraq paray pacha
+chayamuchkaptin, iskaynin mayuq purinanta allicharinanku.
+Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
+Qampas kutichiy.
+
+5
+
+Iskaynin qillqasqata ñawinchaspas Samiqñataq kayhinata nillasqataq:
+Chay mayukunaqa manchakuymi kachkan. Comité de
+Defensa Civil nisqapa mañakusqantan utqay rurana.
+
+¿Qam imaninkitaq Samiqpa nisqanmanta?
+
+6
+
+Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa rikunchik, mayu phuqchiykuspaqa lluqllaykunmanmi.
+Kunanqa, yachachiqniykiwan yanapachikuspa, hatun lluqllakunamanta hark’akunaykichikpaq,
+qillqasqata ruray. Iskay yuyayllata sapanka pachapaq qillqanki.
+Manaraq lluqlla phuqchiykamuchkaptin
+1.
+2.
+Lluqlla phuqchiykamusqan uraspi
+1.
+2.
+Lluqlla phuqchiykamusqan qhipata
+1.
+2.
+
+26
+
+