Dataset Viewer
lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 3
183
| original_text
stringlengths 92
79k
| text
stringlengths 49
78.2k
| label
stringclasses 80
values | processed
bool 2
classes | url
stringlengths 42
284
| date
stringlengths 11
23
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|
ba
|
Балаларҙы "Еңеү вариҫтары" акцияһында ҡатнашырға саҡыралар
|
"Башҡортостан юлдаш телевидениеһының «Еңеү вариҫтары» акцияһы 22 июнгә тиклем оҙайтылды!Проект «Яңылыҡтар» хеҙмәте редакцияһы башланғысы менән ойошторолғайны. Унда 18 йәшкә тиклемге балалар һәм үҫмерҙәргә ҡатнашырға мөмкин.Акцияла ҡатнашыу өсөн геройығыҙҙың фотоһүрәтен, миҙалдарын тотоп, уның хаҡында башҡорт йә рус телендә һөйләп, видео төшөрөү талап ителә. Ролик бер минуттан артмаҫҡа тейеш. Шулай уҡ тарихты шиғыр юлдарына һалырға йә музыка менән биҙәргә мөмкин – барыһы ла һеҙҙең ҡарамаҡҡа.Видеоларҙы 89373002023 телефон номеры буйынса WhatsApp йә Telegram месенджерына ебәрегеҙ. Видеояҙмалар bash.news сайтына урынлаштырыласаҡ, ә иң яҡшылары эфирға сығасаҡ!" - тип хәбәр итә ойоштороусылар.
yandex.
|
"Башҡортостан юлдаш телевидениеһының «Еңеү вариҫтары» акцияһы 22 июнгә тиклем оҙайтылды!Проект «Яңылыҡтар» хеҙмәте редакцияһы башланғысы менән ойошторолғайны. Унда 18 йәшкә тиклемге балалар һәм үҫмерҙәргә ҡатнашырға мөмкин. Акцияла ҡатнашыу өсөн геройығыҙҙың фотоһүрәтен, миҙалдарын тотоп, уның хаҡында башҡорт йә рус телендә һөйләп, видео төшөрөү талап ителә. Ролик бер минуттан артмаҫҡа тейеш. Шулай уҡ тарихты шиғыр юлдарына һалырға йә музыка менән биҙәргә мөмкин – барыһы ла һеҙҙең ҡарамаҡҡа. Видеоларҙы 89373002023 телефон номеры буйынса WhatsApp йә Telegram месенджерына ебәрегеҙ.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2023-05-13/balalar-y-e-e-vari-tary-aktsiya-ynda-atnashyr-a-sa-yralar-3256827
|
13 Май , 14:33
|
ba
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
|
Ир-аттар араһында ауылдың иң өлкән, хөрмәтле кешеһе ул Ғилметдин бабай Ситдиҡов. Һаулығына зарланмай, 92 йәштә булыуына ҡарамаҫтан, һәйбәт кенә донъя көтөп ята. Әлбиттә, хәҙер бөтә эшен тиерлек балалары башҡара. Әммә йорт-ҡураны тәртиптә тотоуҙа яуаплылыҡты үҙ иңенән төшөрмәгән әле ул. Саҡ ҡына кәртәһе ҡыйшайғанын күреп ҡалһа, төҙәттерә һала. Картуф ҡаҙғанда ла ситтән генә ҡарап тормай, ярҙамлашып йөрөгән. Аты ла бар әле уның, нисек инде ауылда йәшәп, аҙбар буш торһон?! Күңелһеҙ бит улай. Беҙҙең әсәй-атайҙар, өләсәй-олатайҙар күп итеп мал тотоп өйрәнгән шул. Һыйырһыҙ, атһыҙ улар үҙҙәрен етем кеүек тоя, тиһәң дә арттырыу булмаҫ. Малдарын, ҡош-ҡорттарын ғаилә ағзаһы һымаҡ тәрбиәләп кенә торалар ине. Ғилметдин бабайҙың тәүге эш урыны ла ат фермаһы менән бәйле.
Оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ беҙ уның менән. Оло йәштәге кешенән мөмкин тиклем күберәк мәғлүмәт белергә тырыштым. Үҙҙәре тарих бит өлкәндәр. Шуныһы һоҡландыра: күп ваҡиғаларҙы бөгөнгөләй хәтерләп, энәһенән-ебенә тиклем еткерҙе.– Һеҙҙең бала сағығыҙ һуғыш ваҡытына тура килгән бит инде, Ғилметдин бабай, белем алыу бәхете эләктеме һуң? – тип ҡыҙыҡһынам.1930 йылдың 8 мартында Бөрйән районы Ташлы утарында тыуған ул. Гөлмәнеүәр һәм Ғизметдин Ситдиҡовтар ғаиләһендә 5 бала үҫкәндәр.– Тәүҙә Ҡурғашлыла йәшәнек, шунан колхозлашыу башланғас, Брәтәккә күстек. Биш бала инек: мин, Шәүрә, Рамаҙан, Маһира, Шәһиҙә. Мәктәп 4 йыллыҡ булғас, V синыфты киске уҡыу менән саҡ тамамлап ҡуйҙым, – ти бабай.– О-о-о, ул осор өсөн яҡшы ғына белем алғанһығыҙ бит. Һуғыш ваҡытында үҫмер саҡтан эшләй башларға тура килгәндер әле...– 1942 йылда атайым һуғышҡа китте. Көҙ, ноябрь ине булһа кәрәк, сана юлы төшкәйне. Атайымды Бөрйәнгә (район үҙәген шулай тип йөрөтәләр) саҡырттылар. Мунса инеп, әҙерләнеп тороғоҙ, тип ҡайтарғандар. Бер-ике көндән ауылға 70-ләгән ылау килеп төштө. Район буйлап йыйылғандар инде. Беҙҙекеләр ҙә ҡушылды ла артабан Стәрле яғына ҡарай киттеләр. Хәрби комиссариаттан Алтынбаев тигән кеше оҙатып йөрөй ине фронтҡа китеүселәрҙе. Беҙ күпергә тиклем арттарынан эйәреп барҙыҡ. Магазин эргәһендә Халиҡов Йосоптоң атаһы Хафиз бабайҙың ҡурай уйнап торғаны әлегеләй күҙ алдында, – тип бер нөктәгә төбәлеп, хәтирәләрен теҙҙе бабай. – Бер-ике көн торғас, Ҡотлоғәләм бабай килде лә, улым, фермаға барып, атайың урынына аттарҙы ҡарап тораңмы әллә, тине. Миңә 12 йәш ине. Туҡта, олатайыма барып һорашайым да ул, бар, тиһә, барырмын, тип яуапланым. Ғибәҙетдин олатай, барһаң, бар һуң, уҡымайһың бит инде, исмаһам, нормаһы ла булыр, тине. Шунан әсәм табикмәктәр бешереп, кәртүк, тирмәндә тартҡан арыш ярмаһын һалып, киттем мин ат ҡарарға. Күп булһа, бер аҙна йөрөрһөң, шунан кеше табырбыҙ, тигәйнеләр. Бер аҙна ғына түгел, ай үтте, эшемде дауам иттем. Март айҙарында фермаға военкоматтан килделәр. Пётр Слепов колхоз рәйесе ине, ул да бар. Күҙе зәғиф булғанлыҡтан, һуғышҡа алынмай тороп ҡалғайны. Аттарҙы сығарып, бейеклектәрен, буйҙарын үлсәп, өйөр айғырын, тағы бер етлеккән тайҙы сығарып бәйләп ҡуйҙылар. Уларҙы һуғышҡа ебәрергә алып киттеләр. Яҙ булғансы, ҡар иреп, ер асылғансы, аттар көттөм. Ул ваҡытта бүре күп була торғайны, ҡолондарҙы тәләфләй башланылар. Шул сағында ҡурҡыныс та ине.Бер ҡайтҡанымда әсәйем, ҡайт, өйҙә эш күп, тигәс, рөхсәт алып, үҙебеҙҙең ауылда эш башланым.Ул ваҡыттарҙа өйҙө бикләп, һыйырҙарҙы ла үҙебеҙ менән ҡыуып алып китеп, ҡырҙа көҙгә тиклем бесән эшләй инек. Бәҙриямал апай – звено башлығы, әсәйем, Гөлмәнеүәр, Бәлхизә инәйҙәр, Хәҙисә, Фатима, Һәҙиә, Ғилминиса апайҙар менән беҙ, малайҙар, мал аҙығы әҙерләнек...Бына шулай бәләкәйҙән эшләргә тура килгән һуғыш осоро балаларына. Ғилметдин бабай атаһының яуҙан Еңеү менән, бер ҡулын күкрәгенә аҫып ҡайтҡанын да иҫләп алды. Һуғыштан һуң ауылда «1 май» исемле промартель асыла. Ир-аттар күберәк ағас эше – бүрәнә ҡырҡыу, ташыу, пилорамала быстырыу менән булһа, бүтәндәр һалабаштан ҡап, септә һуға. Ғилметдин бабай ҡайҙа ҡушһалар, шунда тырышып эшләй, алдынғылар рәтендә булып, фотоһы Почёт таҡтаһынан төшмәй. «Шул осорҙа етеш йәшәнек», – ти ул. 60-сы йылдарҙа артелдәрҙе бөтөрөп, өс ауылды берләштереп, колхоз төҙөйҙәр.Ғилметдин бабай 1950 йылда әрмегә алынып, Сахалинда һәм Курил утрауҙарында хеҙмәт итә.1970 йылда уға «Атҡаҙанған колхозсы» тигән исем бирелгән, миҙал менән бүләкләнгән. Шәүрә инәй менән 8 бала тәрбиәләп үҫтергәндәр. «Беҙгә бер ҙә тауыш күтәрмәнеләр, әрләмәнеләр, хеҙмәт менән тәрбиәләнеләр», – ти балалары. Хәҙер инде ейән-ейәнсәрҙәре, бүлә-бүләсәрҙәре лә күп. Оло йәштә булыуына ҡарамаҫтан, Ғилметдин Ғизметдин улы әле лә гәзит алдырып уҡый, телевизорҙан яңылыҡтарҙы ҡарап бара, донъя хәлдәрен белеп тора. Фильмдарҙың һуғыш тураһындағыһын ярата.– Үҙегеҙҙең бала саҡ менән бөгөнгө быуынды сағыштырып ҡарағанда нимә әйтер инегеҙ? – тигән һорауға Ғилметдин бабай былай тип яуапланы:– Беҙ перолы ручка менән гәзиттең ситтәренә яҙа торғайныҡ. Ҡараны имән ҡайырын һыуға ебетеп, ҡором ҡушып, үҙебеҙ эшләй инек. Хәҙерге балаларҙың бөтә мөмкинлектәре бар. Өҫ-баш бөтөн, тамаҡ туҡ. Уҡыу-яҙыу әйберҙәре етерлек. Шул тормоштоң ҡәҙерен белһендәр. Балалар тырышып уҡыһын. Донъялар тыныс булһын инде.
Эльвира ӘСӘҘУЛЛИНА.Бөрйән районы,
Брәтәк ауылы.
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
|
Ир-аттар араһында ауылдың иң өлкән, хөрмәтле кешеһе ул Ғилметдин бабай Ситдиҡов. Һаулығына зарланмай, 92 йәштә булыуына ҡарамаҫтан, һәйбәт кенә донъя көтөп ята. Әлбиттә, хәҙер бөтә эшен тиерлек балалары башҡара. Әммә йорт-ҡураны тәртиптә тотоуҙа яуаплылыҡты үҙ иңенән төшөрмәгән әле ул. Саҡ ҡына кәртәһе ҡыйшайғанын күреп ҡалһа, төҙәттерә һала. Картуф ҡаҙғанда ла ситтән генә ҡарап тормай, ярҙамлашып йөрөгән. Аты ла бар әле уның, нисек инде ауылда йәшәп, аҙбар буш торһон?! Күңелһеҙ бит улай. Беҙҙең әсәй-атайҙар, өләсәй-олатайҙар күп итеп мал тотоп өйрәнгән шул. Һыйырһыҙ, атһыҙ улар үҙҙәрен етем кеүек тоя, тиһәң дә арттырыу булмаҫ. Малдарын, ҡош-ҡорттарын ғаилә ағзаһы һымаҡ тәрбиәләп кенә торалар ине. Ғилметдин бабайҙың тәүге эш урыны ла ат фермаһы менән бәйле. Оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ беҙ уның менән. Оло йәштәге кешенән мөмкин тиклем күберәк мәғлүмәт белергә тырыштым. Үҙҙәре тарих бит өлкәндәр. Шуныһы һоҡландыра: күп ваҡиғаларҙы бөгөнгөләй хәтерләп, энәһенән-ебенә тиклем еткерҙе.– Һеҙҙең бала сағығыҙ һуғыш ваҡытына тура килгән бит инде, Ғилметдин бабай, белем алыу бәхете эләктеме һуң? – тип ҡыҙыҡһынам. 1930 йылдың 8 мартында Бөрйән районы Ташлы утарында тыуған ул. Гөлмәнеүәр һәм Ғизметдин Ситдиҡовтар ғаиләһендә 5 бала үҫкәндәр.– Тәүҙә Ҡурғашлыла йәшәнек, шунан колхозлашыу башланғас, Брәтәккә күстек. Биш бала инек: мин, Шәүрә, Рамаҙан, Маһира, Шәһиҙә. Мәктәп 4 йыллыҡ булғас, V синыфты киске уҡыу менән саҡ тамамлап ҡуйҙым, – ти бабай.– О-о-о, ул осор өсөн яҡшы ғына белем алғанһығыҙ бит. Һуғыш ваҡытында үҫмер саҡтан эшләй башларға тура килгәндер әле...– 1942 йылда атайым һуғышҡа китте. Көҙ, ноябрь ине булһа кәрәк, сана юлы төшкәйне. Атайымды Бөрйәнгә (район үҙәген шулай тип йөрөтәләр) саҡырттылар. Мунса инеп, әҙерләнеп тороғоҙ, тип ҡайтарғандар. Бер-ике көндән ауылға 70-ләгән ылау килеп төштө. Район буйлап йыйылғандар инде. Беҙҙекеләр ҙә ҡушылды ла артабан Стәрле яғына ҡарай киттеләр. Хәрби комиссариаттан Алтынбаев тигән кеше оҙатып йөрөй ине фронтҡа китеүселәрҙе. Беҙ күпергә тиклем арттарынан эйәреп барҙыҡ. Магазин эргәһендә Халиҡов Йосоптоң атаһы Хафиз бабайҙың ҡурай уйнап торғаны әлегеләй күҙ алдында, – тип бер нөктәгә төбәлеп, хәтирәләрен теҙҙе бабай. – Бер-ике көн торғас, Ҡотлоғәләм бабай килде лә, улым, фермаға барып, атайың урынына аттарҙы ҡарап тораңмы әллә, тине. Миңә 12 йәш ине. Туҡта, олатайыма барып һорашайым да ул, бар, тиһә, барырмын, тип яуапланым. Ғибәҙетдин олатай, барһаң, бар һуң, уҡымайһың бит инде, исмаһам, нормаһы ла булыр, тине. Шунан әсәм табикмәктәр бешереп, кәртүк, тирмәндә тартҡан арыш ярмаһын һалып, киттем мин ат ҡарарға. Күп булһа, бер аҙна йөрөрһөң, шунан кеше табырбыҙ, тигәйнеләр. Бер аҙна ғына түгел, ай үтте, эшемде дауам иттем. Март айҙарында фермаға военкоматтан килделәр. Пётр Слепов колхоз рәйесе ине, ул да бар. Күҙе зәғиф булғанлыҡтан, һуғышҡа алынмай тороп ҡалғайны. Аттарҙы сығарып, бейеклектәрен, буйҙарын үлсәп, өйөр айғырын, тағы бер етлеккән тайҙы сығарып бәйләп ҡуйҙылар. Уларҙы һуғышҡа ебәрергә алып киттеләр. Яҙ булғансы, ҡар иреп, ер асылғансы, аттар көттөм. Ул ваҡытта бүре күп була торғайны, ҡолондарҙы тәләфләй башланылар. Шул сағында ҡурҡыныс та ине. Бер ҡайтҡанымда әсәйем, ҡайт, өйҙә эш күп, тигәс, рөхсәт алып, үҙебеҙҙең ауылда эш башланым. Ул ваҡыттарҙа өйҙө бикләп, һыйырҙарҙы ла үҙебеҙ менән ҡыуып алып китеп, ҡырҙа көҙгә тиклем бесән эшләй инек. Бәҙриямал апай – звено башлығы, әсәйем, Гөлмәнеүәр, Бәлхизә инәйҙәр, Хәҙисә, Фатима, Һәҙиә, Ғилминиса апайҙар менән беҙ, малайҙар, мал аҙығы әҙерләнек...Бына шулай бәләкәйҙән эшләргә тура килгән һуғыш осоро балаларына. Ғилметдин бабай атаһының яуҙан Еңеү менән, бер ҡулын күкрәгенә аҫып ҡайтҡанын да иҫләп алды. Һуғыштан һуң ауылда «1 май» исемле промартель асыла. Ир-аттар күберәк ағас эше – бүрәнә ҡырҡыу, ташыу, пилорамала быстырыу менән булһа, бүтәндәр һалабаштан ҡап, септә һуға. Ғилметдин бабай ҡайҙа ҡушһалар, шунда тырышып эшләй, алдынғылар рәтендә булып, фотоһы Почёт таҡтаһынан төшмәй. «Шул осорҙа етеш йәшәнек», – ти ул. 60-сы йылдарҙа артелдәрҙе бөтөрөп, өс ауылды берләштереп, колхоз төҙөйҙәр. Ғилметдин бабай 1950 йылда әрмегә алынып, Сахалинда һәм Курил утрауҙарында хеҙмәт итә. 1970 йылда уға «Атҡаҙанған колхозсы» тигән исем бирелгән, миҙал менән бүләкләнгән. Шәүрә инәй менән 8 бала тәрбиәләп үҫтергәндәр. «Беҙгә бер ҙә тауыш күтәрмәнеләр, әрләмәнеләр, хеҙмәт менән тәрбиәләнеләр», – ти балалары. Хәҙер инде ейән-ейәнсәрҙәре, бүлә-бүләсәрҙәре лә күп. Оло йәштә булыуына ҡарамаҫтан, Ғилметдин Ғизметдин улы әле лә гәзит алдырып уҡый, телевизорҙан яңылыҡтарҙы ҡарап бара, донъя хәлдәрен белеп тора. Фильмдарҙың һуғыш тураһындағыһын ярата.– Үҙегеҙҙең бала саҡ менән бөгөнгө быуынды сағыштырып ҡарағанда нимә әйтер инегеҙ? – тигән һорауға Ғилметдин бабай былай тип яуапланы:– Беҙ перолы ручка менән гәзиттең ситтәренә яҙа торғайныҡ. Ҡараны имән ҡайырын һыуға ебетеп, ҡором ҡушып, үҙебеҙ эшләй инек. Хәҙерге балаларҙың бөтә мөмкинлектәре бар. Өҫ-баш бөтөн, тамаҡ туҡ. Уҡыу-яҙыу әйберҙәре етерлек. Шул тормоштоң ҡәҙерен белһендәр. Балалар тырышып уҡыһын. Донъялар тыныс булһын инде. Эльвира ӘСӘҘУЛЛИНА.Бөрйән районы,Брәтәк ауылы.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2023-05-09/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty-3250998
|
9 Май , 17:48
|
ba
|
103 йәшлек ветеран өсөн парад
|
Яҡынлашып килгән байрам менән Калинин районы хакимиәте башлығы Михаил Замурагин, туғандары һәм уҡыусылар ҡотлаған.
Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы фронтҡа тыуған яғы Дүртөйлөнән 1942 йылда китә. Һуғышта ул хәбәрсе булараҡ та таныла, мәҡәлә-очерктары фронт гәзитендә донъя күрә. Еңеп ҡайтҡас, Бөрө педагогия институтында уҡый һәм ғүмер буйы уҡытыусы булып эшләй. Тормош иптәше 87 йәшендә вафат булғас, яңғыҙ йәшәй. Балалары, ейәндәре, бүләләре һәм уҡыусылар хөрмәтле уҡытыусы - элекке зенитсы Мөсәйрә Фәтихованың хәлен белеп, даими ярҙамлашып тора.
103 йәшлек ветеран өсөн парад
|
Яҡынлашып килгән байрам менән Калинин районы хакимиәте башлығы Михаил Замурагин, туғандары һәм уҡыусылар ҡотлаған. Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы фронтҡа тыуған яғы Дүртөйлөнән 1942 йылда китә. Һуғышта ул хәбәрсе булараҡ та таныла, мәҡәлә-очерктары фронт гәзитендә донъя күрә. Еңеп ҡайтҡас, Бөрө педагогия институтында уҡый һәм ғүмер буйы уҡытыусы булып эшләй. Тормош иптәше 87 йәшендә вафат булғас, яңғыҙ йәшәй. Балалары, ейәндәре, бүләләре һәм уҡыусылар хөрмәтле уҡытыусы - элекке зенитсы Мөсәйрә Фәтихованың хәлен белеп, даими ярҙамлашып тора.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2023-04-26/103-y-shlek-veteran-s-n-parad-3235749
|
26 Апрель , 15:03
|
ba
|
Шайморатовсылар синыфтары артасаҡ
|
Был мәктәптәрҙең VII синыф уҡыусыларын Республика көнө алдынан "шайморатовсылар"ға бағышлау тантанаһы булғайны. Балалар ата-әсәләр, уҡытыусылар алдында ант бирҙе һәм 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар командиры Миңлеғәле Шайморатов исеменә тап төшөрмәҫкә вәғәҙә итте.
2021 йылдың мәғариф буйынса республика август кәңәшмәһендә республика Башлығы Радий Хәбиров республика мәктәптәрендә тағы ла "Шайморатов синыфтары" асырға тәҡдим итте. Был башланғысты хуплап, мәғариф һәм фән министрлығы "шайморатовсылар синыфы"ның берҙәм стандартын әҙерләү буйынса эшкә тотондо.
Өфө дәүләт авиация техник университеты, Республика Хәрби Дан музейы, "Йәш армеецтар" Бөтә Рәсәй хәрби-патриотик йәмәғәт хәрәкәте музейы, Башҡортостан Республикаһының тыуған яҡты өйрәнеүселәр йәмғиәте, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы, полилингваль мәктәптәр, милли гимназиялар һәм лицейҙар етәкселәре ҡатнашлығында “түңәрәк өҫтәл” ойошторолдо. Унда ҡатнашыусылар шайморатовcыларҙың берҙәм стандарттарын билдәләне: V – VI синыфтарҙа "шайморатовсылар синыфы" асыу, уҡыусылар өсөн берҙәм форма булдырыу, лингвистик һәм профилле өҫтәмә белем биреү, хореография дәрестәре үткәреү, милли музыка ҡоралдарында уйнау, тыуған яҡты өйрәнеү һәм башҡалар. Иң мөһиме – илһөйәрлек, 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары өлгөһөндә Тыуған ил өсөн ғорурлыҡ тойғоһо тәрбиәләү, рухи-әхлаҡи ҡиммәттәр, сәләмәт йәшәү рәүешен формалаштырыу, шайморатовсыларҙың әүҙем гражданлыҡ позицияһын булдырыу.
|
Был мәктәптәрҙең VII синыф уҡыусыларын Республика көнө алдынан "шайморатовсылар"ға бағышлау тантанаһы булғайны. Балалар ата-әсәләр, уҡытыусылар алдында ант бирҙе һәм 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының легендар командиры Миңлеғәле Шайморатов исеменә тап төшөрмәҫкә вәғәҙә итте. 2021 йылдың мәғариф буйынса республика август кәңәшмәһендә республика Башлығы Радий Хәбиров республика мәктәптәрендә тағы ла "Шайморатов синыфтары" асырға тәҡдим итте. Был башланғысты хуплап, мәғариф һәм фән министрлығы "шайморатовсылар синыфы"ның берҙәм стандартын әҙерләү буйынса эшкә тотондо. Өфө дәүләт авиация техник университеты, Республика Хәрби Дан музейы, "Йәш армеецтар" Бөтә Рәсәй хәрби-патриотик йәмәғәт хәрәкәте музейы, Башҡортостан Республикаһының тыуған яҡты өйрәнеүселәр йәмғиәте, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы, полилингваль мәктәптәр, милли гимназиялар һәм лицейҙар етәкселәре ҡатнашлығында “түңәрәк өҫтәл” ойошторолдо. Унда ҡатнашыусылар шайморатовcыларҙың берҙәм стандарттарын билдәләне: V – VI синыфтарҙа "шайморатовсылар синыфы" асыу, уҡыусылар өсөн берҙәм форма булдырыу, лингвистик һәм профилле өҫтәмә белем биреү, хореография дәрестәре үткәреү, милли музыка ҡоралдарында уйнау, тыуған яҡты өйрәнеү һәм башҡалар.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-09-06/shaymoratovsylar-sinyftary-artasa-2492859
|
6 Сентябрь 2021, 10:51
|
ba
|
Легендар геройҙың тыуған көнөнә арнап
|
Ошо айҡанлы 23-нән алып 31 авгусҡа тиклем республика музейҙарында тематик күргәҙмәләр эшләй. “Шайморатовсылар” этабының “Музейҙарҙа башҡорт тарихы” тип исемләнгән музей акцияһы, тарих дәрестәре, “Армия легендалары: Миңнеғәле Шайморатов” документаль кинофильмын күрһәтеү, интернет викторина, "Асыҡ ишектәр" көнө үткәреү ҡаралған. Алдан әйтеүебеҙсә, 27 августа «Торатау» конгресс-холы амфитеатрында легендар геройыбыҙ хаҡында «Ат уйнатып алдан бара» спектаклен ҡарай алаһығыҙ. Ул Башҡортостандың Милли музейы архивы, Хәрби тарихи музейҙар, Әмир Абдразаҡов исемендәге “Башҡортостан” киностудияһы фондтарында һаҡланған документаль сығанаҡтарға нигеҙләнеп яҙылған.
ye02.ru
|
Ошо айҡанлы 23-нән алып 31 авгусҡа тиклем республика музейҙарында тематик күргәҙмәләр эшләй. “Шайморатовсылар” этабының “Музейҙарҙа башҡорт тарихы” тип исемләнгән музей акцияһы, тарих дәрестәре, “Армия легендалары: Миңнеғәле Шайморатов” документаль кинофильмын күрһәтеү, интернет викторина, "Асыҡ ишектәр" көнө үткәреү ҡаралған. Алдан әйтеүебеҙсә, 27 августа «Торатау» конгресс-холы амфитеатрында легендар геройыбыҙ хаҡында «Ат уйнатып алдан бара» спектаклен ҡарай алаһығыҙ.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-08-24/legendar-geroy-y-tyu-an-k-n-n-arnap-2477107
|
24 Август 2021, 12:15
|
ba
|
Олатайым - ветеран
|
Ут-ямғыры яуған күктән, Янған ауыл-ҡалалар. Азатлыҡ тип башын һалған Бик күп ата-бабалар. Олатайым батыр булған, Дошманды ҡыуған илдән. Фашистарҙы тар-мар итеп, Ҡайтҡан ул Еңеү менән. Бөгөн олатай ауылда – Һуңғы тере ветеран. Орден-миҙалдарын ҡарап, Мин уйланып ултырам. Еңеү көнөн ҡаршылайбыҙ Мәңгелек ут янында. Тарих онотолмаҫ әле Беҙ – ейәндәр барында. Зөһрә Ҡотлогилдина.
|
Ут-ямғыры яуған күктән, Янған ауыл-ҡалалар. Азатлыҡ тип башын һалған Бик күп ата-бабалар. Олатайым батыр булған, Дошманды ҡыуған илдән. Фашистарҙы тар-мар итеп, Ҡайтҡан ул Еңеү менән. Бөгөн олатай ауылда – Һуңғы тере ветеран. Орден-миҙалдарын ҡарап, Мин уйланып ултырам. Еңеү көнөн ҡаршылайбыҙ Мәңгелек ут янында. Тарих онотолмаҫ әле Беҙ – ейәндәр барында.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-05-09/olatayym-veteran-2268747
|
9 Май 2021, 16:12
|
ba
|
"Үлемһеҙ полк"ка теркәү ваҡыты оҙайтылған
|
"Үлемһеҙ полк" сайтында теркәлеү кисә тамамланды. Әле мобиль ҡушымта аша һәм "Банк памяти" ресурсында теркәлергә мөмкин, тип хәбәр итә "Башинформ" агентлығы. Белеүебеҙсә, трансляцияны Өфө ваҡыты менән 15.00 сәғәттә "Үлемһеҙ полк" сайтында, "Сәләм" телеканалында ҡарарға мөмкин. Портреттарҙың бер өлөшөн Башҡортостан юлдаш телевидениеһында барған марафонда ла күрһәтәсәктәр. tltgorod.ru
|
"Үлемһеҙ полк" сайтында теркәлеү кисә тамамланды. Әле мобиль ҡушымта аша һәм "Банк памяти" ресурсында теркәлергә мөмкин, тип хәбәр итә "Башинформ" агентлығы. Белеүебеҙсә, трансляцияны Өфө ваҡыты менән 15.00 сәғәттә "Үлемһеҙ полк" сайтында, "Сәләм" телеканалында ҡарарға мөмкин.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-05-08/lem-e-polk-ka-terk-va-yty-o-aytyl-an-2269233
|
8 Май 2021, 13:48
|
ba
|
Ветеран өсөн парад
|
Шулай уҡ 189 һуғыш инвалиды, 84 «Ленинград блокадаһында йәшәүсегә» билдәһе менән бүләкләнеүсе, яуҙа ҡатнашҡандарҙың 6 мең 332 тол ҡатыны, 15 мең 733 тыл ветераны, һуғыш ваҡытында бала сағында концлагерҙа булған 91 кеше иҫәпләнә.Йәндәрен аямай Еңеүҙе яҡынайтырға тырышҡан олатай-өләсәйҙәрҙе, инәй-бабайҙарҙы бөгөн иғтибарһыҙ, ярҙамһыҙ ҡалдырырға хаҡыбыҙ юҡ. Республикала хөрмәтле ветерандарыбыҙҙы өйҙәренә барып ҡотлауҙар ойошторола. Хатта улар өсөн махсус парадтар үтә.Өфөлә йәшәүсе Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы Фәтихова йәшәгән йорт алдында ла шундай сара ойошторолдо. Уны Еңеү байрамы менән ҡотларға Калинин районы хакимиәте башлығы Сергей Кожевников, туғандары, уҡыусылар, кадеттар барҙы. 157-се һәм 74-се мәктәп кадеттары парадта үтеп, ветеранға сәскәләр, открытка һәм бүләктәр тапшырҙы.Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы фронтҡа тыуған яғы Дүртөйлөнән 1942 йылда китә. Һуғышта ул хәбәрсе булараҡ та таныла, мәҡәлә-очерктары фронт гәзитендә донъя күрә. Еңеп ҡайтҡас, Бөрө педагогия институтында уҡый һәм ғүмер буйы уҡытыусы булып эшләй. Ижад менән мауыға. Әле лә 101 йәшлек ветеран шиғырҙарын яттан һөйләп һоҡландыра. Тормош иптәше 87 йәшендә вафат булғас, яңғыҙ йәшәй. Әммә балалары, ейәндәре, бүләләре һәм уҡыусылар хөрмәтле уҡытыусы - элекке зенитсы Мөсәйрә Фәтихованың хәлен белеп, даими ярҙамлашып тора.
|
Шулай уҡ 189 һуғыш инвалиды, 84 «Ленинград блокадаһында йәшәүсегә» билдәһе менән бүләкләнеүсе, яуҙа ҡатнашҡандарҙың 6 мең 332 тол ҡатыны, 15 мең 733 тыл ветераны, һуғыш ваҡытында бала сағында концлагерҙа булған 91 кеше иҫәпләнә. Йәндәрен аямай Еңеүҙе яҡынайтырға тырышҡан олатай-өләсәйҙәрҙе, инәй-бабайҙарҙы бөгөн иғтибарһыҙ, ярҙамһыҙ ҡалдырырға хаҡыбыҙ юҡ. Республикала хөрмәтле ветерандарыбыҙҙы өйҙәренә барып ҡотлауҙар ойошторола. Хатта улар өсөн махсус парадтар үтә. Өфөлә йәшәүсе Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы Фәтихова йәшәгән йорт алдында ла шундай сара ойошторолдо. Уны Еңеү байрамы менән ҡотларға Калинин районы хакимиәте башлығы Сергей Кожевников, туғандары, уҡыусылар, кадеттар барҙы. 157-се һәм 74-се мәктәп кадеттары парадта үтеп, ветеранға сәскәләр, открытка һәм бүләктәр тапшырҙы. Мөсәйрә Ноғоман ҡыҙы фронтҡа тыуған яғы Дүртөйлөнән 1942 йылда китә. Һуғышта ул хәбәрсе булараҡ та таныла, мәҡәлә-очерктары фронт гәзитендә донъя күрә. Еңеп ҡайтҡас, Бөрө педагогия институтында уҡый һәм ғүмер буйы уҡытыусы булып эшләй. Ижад менән мауыға. Әле лә 101 йәшлек ветеран шиғырҙарын яттан һөйләп һоҡландыра. Тормош иптәше 87 йәшендә вафат булғас, яңғыҙ йәшәй.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-05-07/veteran-s-n-parad-2269743
|
7 Май 2021, 12:12
|
ba
|
Япондар менән алышҡан
|
9 Май – Еңеү көнө – олатайымдың көтөп алған байрамы. Һуғыш ветераны булараҡ, ул беҙгә онотолмаҫ хәтирәләрен һөйләй. Уның бала сағы ауыр йылдарға тура килә. VII синыфты бөткәс, кесе туғандарын ҡарашыр өсөн фермала иртәнән ҡара кискә тиклем эшләй. 17 йәше тулғас, әрме хеҙмәтенә алалар. Өфөлә 28-се уҡсылар полкы мәктәбендә хәрби әҙерлек үтә. Унан һуң Маньчжурияға ебәрәләр, Япония менән барған һуғышта ҡатнаша. Автоматсы ла, миномётсы ла була. Хәрби машиналарҙы йөрөтә. Ҡулы ҡаты яраланып, госпиталдә ятып сыға. Тыуған яҡтарына 1951 йылда ғына әйләнеп ҡайта. Фронтта күрһәткән батырлыҡтары өсөн II дәрәжә Ватан һуғышы ордены, «Батырлыҡ өсөн», «Японияны еңгән өсөн», Жуков миҙалдары менән бүләкләнә.Бик оҙаҡ йылдар «Һәүәнәк» совхозында эшләй. Тырыш хеҙмәте өсөн олатайыма «Башҡортостан Республикаһына – 100 йыл» миҙалын да тапшырҙылар.Олатайым, һуғыш ҡына сыҡмаһын, илебеҙ тыныс булһын, тип теләй. Ҡәҙер иткән ил башлыҡтарына рәхмәт әйтә. Күҙҙәре насар күрһә лә, ул донъя яңылыҡтарын гәзиттән уҡып белеп тора.Беҙ олатайыбыҙҙы ныҡ яратабыҙ, уның менән ғорурланабыҙ. Үҙенә һаулыҡ, оҙон ғүмер теләйбеҙ. Ильяс Ғәбитов, III синыф уҡыусыһы. Баймаҡ районы,Темәс мәктәбе.
|
9 Май – Еңеү көнө – олатайымдың көтөп алған байрамы. Һуғыш ветераны булараҡ, ул беҙгә онотолмаҫ хәтирәләрен һөйләй. Уның бала сағы ауыр йылдарға тура килә. VII синыфты бөткәс, кесе туғандарын ҡарашыр өсөн фермала иртәнән ҡара кискә тиклем эшләй. 17 йәше тулғас, әрме хеҙмәтенә алалар. Өфөлә 28-се уҡсылар полкы мәктәбендә хәрби әҙерлек үтә. Унан һуң Маньчжурияға ебәрәләр, Япония менән барған һуғышта ҡатнаша. Автоматсы ла, миномётсы ла була. Хәрби машиналарҙы йөрөтә. Ҡулы ҡаты яраланып, госпиталдә ятып сыға. Тыуған яҡтарына 1951 йылда ғына әйләнеп ҡайта. Фронтта күрһәткән батырлыҡтары өсөн II дәрәжә Ватан һуғышы ордены, «Батырлыҡ өсөн», «Японияны еңгән өсөн», Жуков миҙалдары менән бүләкләнә. Бик оҙаҡ йылдар «Һәүәнәк» совхозында эшләй. Тырыш хеҙмәте өсөн олатайыма «Башҡортостан Республикаһына – 100 йыл» миҙалын да тапшырҙылар. Олатайым, һуғыш ҡына сыҡмаһын, илебеҙ тыныс булһын, тип теләй. Ҡәҙер иткән ил башлыҡтарына рәхмәт әйтә. Күҙҙәре насар күрһә лә, ул донъя яңылыҡтарын гәзиттән уҡып белеп тора. Беҙ олатайыбыҙҙы ныҡ яратабыҙ, уның менән ғорурланабыҙ. Үҙенә һаулыҡ, оҙон ғүмер теләйбеҙ. Ильяс Ғәбитов, III синыф уҡыусыһы.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-05-05/yapondar-men-n-alysh-an-2272358
|
5 Май 2021, 09:39
|
ba
|
Батырлыҡ ерҙә ятып ҡалмай
|
Ошондай етемдәр рәтендә минең өләсәйем дә бар. Аяуһыҙ һуғыш уларҙың ғаиләһен дә урап үтмәгән. Өләсәйем атаһы яуға киткәндә ике йәшлек кенә сабый булып ҡала, ә ул үлгәндә – дүрт йәшлек.Мин һеҙгә уның атаһы, ҡарт ҡартатайым Ғәбделкәбир Ғәлиәхмәт улы Ишбирҙиндең ҡаһарманлығы тураһында ҙур ғорурлыҡ һәм оло ҡыуаныс менән һөйләргә теләйем. Ул Күгәрсен районының Мораҡ ауылында 1903 йылда тыуған. Балалыҡ, үҫмер йылдары ошонда үтә. Ә ир ҡорона етеп, ғаиләле булғас, Баймаҡ районы Семёновка ауылына күсеп килә һәм алтын сығарыу руднигына шахтёр булып эшкә инә. Ләкин матур ғаилә тормошо оҙаҡҡа һуҙылмай, 1941 йылдың 22 июнендә немец илбаҫарҙары беҙҙең илгә баҫып инә. Минең ҡарт ҡартатайыма ла һуғышҡа барырға сират етә. Генерал-майор Миңлеғәле Шайморатов Өфөгә ҡайтып, Башҡорт атлы кавалерия дивизияһы төҙөгәс, сафында күп башҡорт ир-егеттәре араһында ул да була. Ғәбделкәбир ҡартатайым 1942 йылдың 4 февралендә һуғышҡа алына. Ул кавалерист булараҡ, Сталинград һуғышында, Чернигов ҡалаһын азат итеүҙә, Днепр ярындағы ҡаты алышта, Украина ауыл-ҡалаларын дошмандан таҙартыуҙа ҡатнаша.1943 йыл. Ҡаты бәрелеш бара. Баш ҡалҡытыр әмәл юҡ, немецтар туҡтауһыҙ пуля яуҙыра. Шул ваҡыт ҡартатайым: «Атыуҙы туҡтатығыҙ, яҡыныраҡ килһендәр, шунан ҡапыл бергә ут асырбыҙ!» – тип оран һала. Тынлыҡ урынлаша, фашистар тағы нығыраҡ яҡынлаша. Шул саҡ: «Огонь!» – тигән команда яңғырай һәм быны көтмәгән һанһыҙ немец һалдаттары ҡыйратыла. Ошонда күрһәткән батырлығы өсөн ҡартатайыма Богдан Хмельницкий ордены бирелә.Башҡорт атлы кавалерия дивизияһы фашист илбаҫарҙарын өңөнә ҡыуа, еңеү яҡынлаша... Ләкин Польшаны дошмандарҙан азат итеү өсөн барған аяуһыҙ һуғышта ҡартатайымдың ғүмере өҙөлә.Ул 1944 йылдың 20 декабрендә батырҙарса һәләк була, ә теүәл 63 йылдан ошо көндө мин донъяға килгәнмен. Беҙ ғаиләбеҙ менән ҡартатайымды эҙләүҙә ҙур эш алып барҙыҡ. Яңыраҡ өләсәйем Зәйтүнә Ғәбделкәбир ҡыҙы Халиҡоваға 81 йәш тулды. Беҙ, бөтә туғандары, яҡындары, балалары, ейән-ейәнсәрҙәре, ҡартатайымдың батырлығын раҫлаусы документтар табып алып ҡайттыҡ. Өләсәйем өсөн ошонан да ҙур бүләк булмағандыр!Хәҙер интернет селтәрҙәрендә бөтә мәғлүмәт бар, сайттар эшләй, ярҙам ҡулы һуҙыусылар күп, тик эҙләнергә, табырға ғына кәрәк. Дөрөҫ әйтәләр, батырлыҡ ерҙә ятып ҡалмай, яугир олатайҙарыбыҙҙың даны тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайтырға, мәңге йәшәргә тейеш. Әле беҙҙең ғаиләнең ҡуйған маҡсаты – ҡартатайымдың һәләк булған урынын, ҡәберен эҙләп табыу, өләсәйемде шунда алып барып, тыуған яғының бер ус тупрағын һәм сәскәләр гөлләмәһен һалдырыу.Минең ҡартатайым батыр булған, уның менән хаҡлы рәүештә ғорурланам һәм «Үлемһеҙ полк» акцияһында ҡатнашып, парадҡа фотоһүрәтен күтәреп сығасаҡмын. Эҙләнәйек, юғалған һалдаттарҙы табайыҡ, бер кем дә, бер нәмә лә онотолмаһын, дуҫтар! Радомир БӘХТИГӘРӘЕВ, VI «А» синыфы уҡыусыһы. Өфө ҡалаһы, Фатима Мостафина исемендәге 20-се башҡорт гимназияһы.
|
Ошондай етемдәр рәтендә минең өләсәйем дә бар. Аяуһыҙ һуғыш уларҙың ғаиләһен дә урап үтмәгән. Өләсәйем атаһы яуға киткәндә ике йәшлек кенә сабый булып ҡала, ә ул үлгәндә – дүрт йәшлек. Мин һеҙгә уның атаһы, ҡарт ҡартатайым Ғәбделкәбир Ғәлиәхмәт улы Ишбирҙиндең ҡаһарманлығы тураһында ҙур ғорурлыҡ һәм оло ҡыуаныс менән һөйләргә теләйем. Ул Күгәрсен районының Мораҡ ауылында 1903 йылда тыуған. Балалыҡ, үҫмер йылдары ошонда үтә. Ә ир ҡорона етеп, ғаиләле булғас, Баймаҡ районы Семёновка ауылына күсеп килә һәм алтын сығарыу руднигына шахтёр булып эшкә инә. Ләкин матур ғаилә тормошо оҙаҡҡа һуҙылмай, 1941 йылдың 22 июнендә немец илбаҫарҙары беҙҙең илгә баҫып инә. Минең ҡарт ҡартатайыма ла һуғышҡа барырға сират етә. Генерал-майор Миңлеғәле Шайморатов Өфөгә ҡайтып, Башҡорт атлы кавалерия дивизияһы төҙөгәс, сафында күп башҡорт ир-егеттәре араһында ул да була. Ғәбделкәбир ҡартатайым 1942 йылдың 4 февралендә һуғышҡа алына. Ул кавалерист булараҡ, Сталинград һуғышында, Чернигов ҡалаһын азат итеүҙә, Днепр ярындағы ҡаты алышта, Украина ауыл-ҡалаларын дошмандан таҙартыуҙа ҡатнаша. 1943 йыл. Ҡаты бәрелеш бара. Баш ҡалҡытыр әмәл юҡ, немецтар туҡтауһыҙ пуля яуҙыра. Шул ваҡыт ҡартатайым: «Атыуҙы туҡтатығыҙ, яҡыныраҡ килһендәр, шунан ҡапыл бергә ут асырбыҙ!» – тип оран һала. Тынлыҡ урынлаша, фашистар тағы нығыраҡ яҡынлаша. Шул саҡ: «Огонь!» – тигән команда яңғырай һәм быны көтмәгән һанһыҙ немец һалдаттары ҡыйратыла. Ошонда күрһәткән батырлығы өсөн ҡартатайыма Богдан Хмельницкий ордены бирелә. Башҡорт атлы кавалерия дивизияһы фашист илбаҫарҙарын өңөнә ҡыуа, еңеү яҡынлаша... Ләкин Польшаны дошмандарҙан азат итеү өсөн барған аяуһыҙ һуғышта ҡартатайымдың ғүмере өҙөлә. Ул 1944 йылдың 20 декабрендә батырҙарса һәләк була, ә теүәл 63 йылдан ошо көндө мин донъяға килгәнмен. Беҙ ғаиләбеҙ менән ҡартатайымды эҙләүҙә ҙур эш алып барҙыҡ. Яңыраҡ өләсәйем Зәйтүнә Ғәбделкәбир ҡыҙы Халиҡоваға 81 йәш тулды. Беҙ, бөтә туғандары, яҡындары, балалары, ейән-ейәнсәрҙәре, ҡартатайымдың батырлығын раҫлаусы документтар табып алып ҡайттыҡ. Өләсәйем өсөн ошонан да ҙур бүләк булмағандыр!Хәҙер интернет селтәрҙәрендә бөтә мәғлүмәт бар, сайттар эшләй, ярҙам ҡулы һуҙыусылар күп, тик эҙләнергә, табырға ғына кәрәк. Дөрөҫ әйтәләр, батырлыҡ ерҙә ятып ҡалмай, яугир олатайҙарыбыҙҙың даны тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайтырға, мәңге йәшәргә тейеш. Әле беҙҙең ғаиләнең ҡуйған маҡсаты – ҡартатайымдың һәләк булған урынын, ҡәберен эҙләп табыу, өләсәйемде шунда алып барып, тыуған яғының бер ус тупрағын һәм сәскәләр гөлләмәһен һалдырыу. Минең ҡартатайым батыр булған, уның менән хаҡлы рәүештә ғорурланам һәм «Үлемһеҙ полк» акцияһында ҡатнашып, парадҡа фотоһүрәтен күтәреп сығасаҡмын. Эҙләнәйек, юғалған һалдаттарҙы табайыҡ, бер кем дә, бер нәмә лә онотолмаһын, дуҫтар! Радомир БӘХТИГӘРӘЕВ, VI «А» синыфы уҡыусыһы.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2021-05-05/batyrly-er-yatyp-almay-2272370
|
5 Май 2021, 08:30
|
ba
|
Күпте күргәндәр, күпте кисергәндәр
|
Әрмелә хеҙмәт иткән, тәжрибәһе лә бар, тип 1942 йылда ҡарт олатайымды,1913 йылғы Зәйҙулла Идиәтулла улы Идиәтуллинды, Әлкәгә һалдаттарҙы һуғышҡа әҙерләү урынына ебәрәләр. Ул 2 – 3 айҙан фронтҡа китеп, Сталинград фронтында дошмандар менән алышҡан. Зәйҙулла олатайым Дон йылғаһын кискәндә бик ҡаты яраланып, өс ай госпиталдә дауаланып ятҡан. Һаулығына зыян килгән, шуға ла 1943 йылда комиссия, артабан һуғышҡа яраҡһыҙ, тип ҡарар сығарған. Зәйҙулла Идиәтуллин «Сталиндградты обороналаған өсөн», «Хәрби ҡаҙаныштары өсөн» миҙалдары, ә 1985 йылда II дәрәжәләге Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнгән.1945 йылда уның ҡустыһына «ҡара ҡағыҙ» килгән. Шамил олатайым разведчик булған. Ул көндө бер тапҡыр арып-талып разведкаға барып ҡайтҡан, әммә мәғлүмәттәрҙе раҫларға әсиргә алынған дошман һуғышсыһы – «тел» кәрәккән. Шамил Идиәтуллин ныҡ көслө булған, хатта атты елкәһенә йөкмәп бара алған. Ул көндө лә, бик арыһа ла, тағы «тел» артынан үҙе киткән. Бойороҡто үтәп, шатланып ҡайтып барғанда дошман снаряды баш түбәһен алып осорған. «Ҡара хәбәр»ҙән ғаиләһенә бик ауыр булған, күҙ йәштәре даръялар булып аҡҡан...1912 йылғы икенсе ҡарт ҡартатайым Әхсән Хәсән улы Хәсәнов, бронь бирелеүенә ҡарамаҫтан,1941 йылдың июлендә үҙе теләп фронтҡа китә. Ул Ленинград фронтында 125-се уҡсылар дивизияһы составында хеҙмәт итә. 1941 йылдың 9 октябрендә ҡаты яралана һәм Волхов ҡалаһындағы эвакуацион госпиталгә ебәрелә, һуңынан оҙаҡ ҡына Свердловскиҙа дауалана. Һуңынан Әхсән ҡарт ҡартатайымдың ҡаты яраланыуы һәм артабан хеҙмәт итергә яраҡһыҙ, тип табылыуы арҡаһында өйөнә ҡайтарып ебәрәләр. Ул «Батырлыҡ өсөн» миҙалы, ә 1985 йылда I дәрәжәләге Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнгән.Тылда ла ауыр булғанҺуғыш ваҡытында тылда ла бик ауыр булған. 1923 йылғы ҡарт өләсәйем Мөслимә Усман ҡыҙы Идиәтуллина Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда мәктәптә уҡытыусы булып эшләгән. Әсәйем уның хәтирәләрен яҙып алып ҡалған: «Һуғыш ваҡытында ла мәктәптә уҡытыу туҡтатылманы. Мин башланғыс синыфтарға белем бирҙем, егерме ике бала ине. Дүртенселәрҙең уҡытыусыһы ла фронтҡа киткәс, уның утыҙ балаһын да ҡушып уҡытырға тура килде. Тәүге көндө парталарҙы иң ҙур бүлмәгә күсерҙек. Дәрескә килеп индем, 52 пар күҙ миңә төбәлгән. Дәресте башлайым тиһәм, артҡы партала бер бала буҫығып илай, барып хәлен һорайым, үкһеп бөткән, яуап бирерлек түгел. Иптәштәре уның атаһына «ҡара ҡағыҙ» килгәнен әйтте. Башынан һыйпап йыуата башлағайным, бөтөнләй ярһып иларға тотондо, көскә тынысландырҙым.Ҡышҡа табан хәлдәр ауырлашты. Күп балалы ғаиләләрҙә бөтәһенә – бер пар быйма, бер генә бишмәт. Кем иртәрәк тора, шул кейенеп, уҡырға сығып йүгерә, башҡалары өйҙә ултырырға мәжбүр. Мәктәпкә инеү менән һәр береһе өй хәлдәрен, хат килеүен, ҡайғы-хәсрәтен һөйләп ала. Бөтәһенә лә йылы һүҙ табырға тырышам. Ә үҙҙәренә күҙ йәшһеҙ ҡарарлыҡ түгел: ныҡ ябыҡтар, атай-ағайҙарынан ҡалған ҡырҡ ямаулы ыштан, бишмәттәләр, күҙҙәрендә – һағыш... Мин дәрес аңлата башлаһам, аслыҡтарын да онотоп тыңлайҙар, һыуыҡ мәктәптә өшөп бөткән ҡулдары менән матурлап яҙырға тырышалар. Ул осорҙағы балаларҙа уҡырға теләк бик көслө булды. Тәнәфестә алабута орлоғонан бешерелгән көлсәләрен ашап алалар, ҡайһыһында ул да юҡ. Йәлләп, бейемемдән йәшереп кенә берәй ҡыйырсыҡ икмәк алып килеп бүлгеләп бирәм инде. Тыныс ҡына уҡытҡан бер көн дә булманы. Көн дә кемдеңдер атаһына йә ағаһына «ҡара ҡағыҙ» килә, «хәбәрһеҙ юғалды» тигән яҙыу ебәрәләр, ҡаты яраланып, госпиталдә ятыуҙарын хәбәр итәләр...Зәйҙуллам ҡайтып инде. Иң тәүҙә ҡыҙыбыҙҙы күтәреп күкрәгенә ҡыҫты: «Мине күрәсәк балам үлемдән йолоп ҡайтарҙы», – тип үпте, шунан мине ҡосоп алды. Һауыҡҡансы ҡыҙыбыҙҙы ҡарап өйҙә торҙо, имеҙергә күтәреп мәктәпкә алып килә ине.Зәйҙулланы тәүҙә – мәктәп директоры, шунан колхозға парторг итеп тәғәйенләнеләр. Һуңынан уҡытыусы, силсәүит рәйесе булып эшләне...»Өләсәй хәтирәләреТағы ла бер ҡарт өләсәйем 1917 йылдың 24 февралендә Туймазы районы Йәрмөхәмәт ауылында тыуа, 2017 йылдың 7 сентябрендә үҙ аҡылында тыныс ҡына яҡты донъя менән хушлаша. Тотош бер быуат! Был дәүерҙә нимәләр генә күрмәгән, нимәләр генә кисермәгән өләсәйем! Революция, Граждандар, Фин, Бөйөк Ватан һуғыштары, репрессия, аслыҡ йылдары... Олатайҙы һуғыштан көтөп алып, 11 балаға ғүмер биргән, шуларҙың 9-ы иҫән-имен үҫеп еткән, һәр береһе был донъяла үҙ урынын тапҡан, тик ҡайһыларының ғүмере ҡыҫҡа булған, өләсәй хәсрәткә сорналып, биш балаһын, ике ейәнен ерләгән...Хәтимә Саҙретдин ҡыҙы Хәсәнованың ғүмере – оло бер тарих! Өләсәй менән һөйләшеү үҙе бер тарих була торғайны. Йөҙ йәше менән ҡотларға килгәнемдә һуғыш осорон һорашып яҙып алдым. Уның ихтыяр көсө, түҙемлелеге, тапҡырлығы, балалары өсөн йән аямай, баш етмәҫлек эштәр башҡарыуы миндә һоҡланыу, ғорурлыҡ тойғолары уятты.Мин өләсәйемдең хәтирәләрен ҙур ҡыҙыҡһыныу менән тыңланым: «Фәнүз улымды имеҙеп ултыра инем, ишекте дөбөрләтеп астылар ҙа: «Һуғыш сыҡҡан!» – тип һөрән һалдылар. Кем икәнен күрмәй ҙә ҡалдым. Бәләбәйҙә хәрби училищела белем алған Әхсәнем Фин һуғышында ҡатнашты, унан ҡайтып, тормошобоҙ көскә яйлана башлағайны. Ул Ҡандра ҡасабаһында элеватор рәйесенең урынбаҫары ине. Уға бронь бирҙеләр, ә июлдә барыбер үҙе теләп фронтҡа китте. Һуғыш ваҡыты ғүмеремдең иң әсе, ауыр осоро булды. Көн дә иртүк ике баланы инәкәйҙәргә илтәм. Үҙем төнгә тиклем колхоз баҫыуында ер ҡаҙам, картуф утайым, көлтә бәйләйем, башҡа күп төрлө эштәрҙе башҡарам. Балаларҙы өйгә алып ҡайтып йоҡлатам да төнө буйы, улар туңмаһын, тип баҫыуҙағы эҫкерттән йолҡоп һалам ташып, мейескә яғам. Ат һарайында ҙурәтәй Фәррәх Әғлетдин улы эшләй ине. Минең интеккәнде күреп: «Хәтимә, һаламдың ни йылыһы булһын инде, ҡурҡмаһаң, төндә анау Мостай атын ек тә утынға бар, ипләп йөрө, күрмәһендәр», – тип кәңәш бирҙе. Ул өйрәткәнсә, һары бейәне егеп киттем. Ҡараңғы төндә Оҙонҡул урманына көскә барып индем, һыуыҡ, ҡурҡыныс... Балта менән биш төп йүкә ағасын сабып ауҙарам, урталайға өҙөп санаға тултырам. Балта тауышы ауылға ишетелмәһә ярар ине, тип ҡайғырам, башта мең төрлө уй ҡайнай... Ҡайтарып бушатҡас, атты туғарып, урынына индереп ҡуям да өйгә йүгерәм. Ҡайһы көндө балалар уянған, илап ярһып бөткән була.Әхсән ныҡ ғәҙел коммунист булды, элеваторҙа эшләһә лә, өйгә бер ҡасан да ашлыҡ урлап алып ҡайтманы. Ул фронтҡа киткәндә бер ус ҡына онобоҙ ҡалғайны. Балаларҙы асҡа тилмертмәҫ өсөн ҡоймаға тип әҙерләгән таҡталарҙы колхозға биреп, он алдым. Аҙ-маҙ ғына ҡалған картуфты, һуғанды киптереп, фронтҡа ебәрә инек. Үләндән аш бешереп эстек. Беҙҙең мал-тыуар юҡ ине, ә һөтһөҙ бала үҫтереүе бик ауыр. Тәүҙә инәкәй һөттән өҙмәне, аҙыҡ менән дә ярҙам итте. Нәсимә һеңлем ире Самат һуғышта үлгәс, Буҡай ауылына эшкә китте, яңынан кейәүгә сыҡты. Үҙенең һыйырын атайҙарға ҡалдырҙы, миңә лә һөтөн һауып алырға ҡушҡайны. Башта шулай иттем дә, һуңынан төп йортто ҡайғы баҫты. 54 йәшендә бик ҡаты ауырыуҙан атай үлеп китте, Ямалетдин ағайҙы, һуғышҡа киткән еренән, ялған ғәйеп тағып, 10 йылға лагерға яптылар. Былай ҙа уҫал еңгә бөтөнләй йүнһеҙләнде. Нәсимәнең төп йортта ҡалған балаларын ҡыйырһыта башланы, улар күберәк миндә булды. Аҙаҡ үҙемә лә юлды япты. Бер ҙә аптырап ҡалманым, еңгә йоҡлағас, төндә генә һыйырҙы һауып, улдарыма һөт алып ҡайта торғайным.Мәскәү ғаиләһеШулай осон-осҡа ялғап йәшәп ятҡанда Мәскәүҙән эвакуацияланған бер ғаиләне миңә индерҙеләр. Колхоз, кәрәсин, он, бәрәңге бирербеҙ, тип вәғәҙә итһә лә, тиҙ онотто. Минең елкәмә аслыҡтан шешенгән, бет баҫҡан тағы өс йән өҫтәлде. Үҙҙәре эш рәте белмәй, колхозға ла сыҡмайҙар. Барынса уларҙы ла ашатам, ә мин эштә саҡта һаҡлап ҡына тотҡан картуфымды алалар ҙа ашайҙар. Улар ҙа йәл, үҙ балаларымды ла уйлайым. Ултырып илаған саҡтарым аҙ булманы. Ауыр саҡтарҙа Әхсәнемдең хаттары йәнемә ял бирә ине. Тәүҙә Сталинградтан сәләмдәре килде лә, тик һуңынан оҙаҡ ҡына хәбәр-хәтер булманы. Ҡайғырып, илап бөттөм, ә ул яраланып госпиталдә ятҡан икән. Тағы ла яралаһы 8 йән булғанғалыр инде, ирем иҫән ҡалған. Яралы ҡулын муйынына аҫып-бәйләп ҡайтып ингәс, шатланыуҙарым! Ә ул тура сәңгелдәк янына барҙы ла балаларҙы күтәреп һөйҙө, ныҡ һағынғайны... Әхсәнде станциянан Мирғәлим ағай алып ҡайтҡайны, бергәләп ултырып сәй эстек. Үҙе һиҙҙермәҫкә тырышһа ла, хәленең ни тиклем ауыр икәнен күреп торҙом. Уның аяғы, ҡулы яраланғайны, уң ҡулының бер ҡарыштай ере эскә батып тора, һөйәге юҡ, ике бармағы усына йыйылған, тураймай ҙа, төндәр буйы ыңғырашып сыға ла иртән тороп эшкә китә. Кладовщик булғас, ҡатындар менән тәүлек әйләнәһенә сей ашлыҡ киптерә, ә бер ваҡыт фонары шартлағас: «Һуҡыр лампа яҡтыһында эшләнек», – тип ҡайтҡайны.«Еңеү» хәбәрен амбарҙа симәнә әҙерләгәндә ишеттем. Венера ҡыҙыма ауырлы инем, июлдә таптым. 9 майҙа бөтә ауыл шау-гөр килеп байрам итте, тамаҡ бөткәнсе йырланыҡ, аяҡтар талғансы бейенек... Һуғыштан һуң да еңел булманы, әммә беҙ аслығына ла, ауыр эшенә лә бирешмәнек».Һуғыш алдынан атайымдың өләсәһе Мәҙинә Бәҙретдин ҡыҙы 26 йәшендә ике бала менән тол ҡалған, етмәһә, өсөнсөгә йөклө булған. Ире ауырып үлгән, шуға ла балаларға пособие алмаған. Уларҙы асҡа тилмертмәҫ өсөн көнө-төнө колхозда эшләгән. Ҙур ҡыҙы Фатима Ғәйнетдин ҡыҙы ул дәүерҙе шулай хәтерләй: «Һуғыш ваҡытында бик ауыр булды. Колхоз эше ҡатын-ҡыҙҙар менән балалар ҡулына ҡалды. 8 йәштән утауға йөрөнөм. Көнлөк эш хаҡы: әсәйгә – 2 ҡашыҡ, миңә – 1 ҡашыҡ он. Уға ныҡ шатлана инек, сөнки ыумас ашына етә торғайны. Көҙөн әсәйҙәр косаркала көлтә бәйләне, әйләндерҙе, эҫкерткә һалды, молотилкала эшләне, мин таратып торҙом. Молотилка бейек, көлтә ырғытыуы ныҡ ауыр була торғайны. Буйға оҙон булғас, йәшем бәләкәй, тип тормай, ауыр эш ҡушалар ине. Комбайнды трактор һөйрәтеп йөрөтә, мин шунан ҡойолған ашлыҡты тоҡҡа тултырып, ауыҙын бәйләп торҙом. Уңыш йыйыу оҙаҡҡа һуҙыла, кеше етмәй. Ураҡты көскә бөтөрөп, ҡар яуғас ҡына көнбағыш йыйырға тотона торғайныҡ. Мин ҡар өҫтөнән күнәккә көнбағыш баштарын ҡырҡып төшөрәм, һуңынан йәйеп һалып, табағас менән ҡоям.Ҡышын тимер юлының ҡарын көрәргә йөрөнөк. Беҙ, 12 – 15 йәшлек балалар, көнө буйы ҡар көрәп, хәлдән тая инек. Өйҙән нимә алып бараһың, шуны ашайһың. Мин картуф ҡырып, аҙ ғына он ҡушып баҫып, икмәк һымаҡ бешереп ала инем. Яҙ көнө сеялкала торҙом.Йәйен салғы менән колхоз бесәнен сабып, киптереп, йыйып, кәбән һала инек. Дамир ат егеп беҙҙе ултыртып алып бара, төшкө аш ашаған арала һәр кем үҙенә утын әҙерләй һәм сиратлап көн дә беребеҙ арбаға тейәп алып ҡайта.Һуғыш ваҡытында ашарға таҡы-тоҡо ғына булды. Картуф йүнләп уңманы, колхоз баҫыуынан ҡалғанын йыйып, кәлйемә төйөп ашаныҡ. Бөтә халыҡ ас, тирә-йүндә үлән дә үҫеп өлгөрмәй ине. Кесерткән, ҡуҙғалаҡ, ат ҡуҙғалағынан аш бешерә торғайныҡ. Бер ваҡыт кешеләрҙең алабутанан да аш әҙерләгәндәрен ишетеп ҡалдым да әсәй ҡайтҡансы мин дә бешереп ашаным. Аҙаҡ ныҡ итеп ауырыным, шешендем, саҡ иҫән ҡалдым. Яҙын ҡалған башаҡ йыйып, ыуып, ҡул тирмәнендә тартып, ҡурып ашай инек. Ә бына тары башағы йыйыусылар күпләп ағыуланып үлде... Беҙ һыйыр аҫраныҡ, шуға ла иҫән ҡалдыҡ».Беҙҙең ғаилә Еңеүгә тос өлөш индергән. Һуғыш ваҡытында ҡартатай-ҡартинәйҙәремдең йән аямай дошманға ҡаршы һуғышыуы, колхоз ҡырҙарында тир түгеүе, үҙҙәре ас булһа ла, фронтҡа һуңға картуфтарын мейестә көлдә ҡурып ебәреүе миндә сикһеҙ ғорурлыҡ хисе тыуҙырҙы.Беҙгә улар яулаған тыныс тормоштоң ҡәҙерен белеп, матур итеп йәшәргә, тырышып уҡырға, яҡшы кеше булырға тырышырға кәрәк. Айгизә АБЗАЛОВА, йәш хәбәрсе.Туймазы районы, Бишҡурай ауылы.
|
Әрмелә хеҙмәт иткән, тәжрибәһе лә бар, тип 1942 йылда ҡарт олатайымды,1913 йылғы Зәйҙулла Идиәтулла улы Идиәтуллинды, Әлкәгә һалдаттарҙы һуғышҡа әҙерләү урынына ебәрәләр. Ул 2 – 3 айҙан фронтҡа китеп, Сталинград фронтында дошмандар менән алышҡан. Зәйҙулла олатайым Дон йылғаһын кискәндә бик ҡаты яраланып, өс ай госпиталдә дауаланып ятҡан. Һаулығына зыян килгән, шуға ла 1943 йылда комиссия, артабан һуғышҡа яраҡһыҙ, тип ҡарар сығарған. Зәйҙулла Идиәтуллин «Сталиндградты обороналаған өсөн», «Хәрби ҡаҙаныштары өсөн» миҙалдары, ә 1985 йылда II дәрәжәләге Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнгән. 1945 йылда уның ҡустыһына «ҡара ҡағыҙ» килгән. Шамил олатайым разведчик булған. Ул көндө бер тапҡыр арып-талып разведкаға барып ҡайтҡан, әммә мәғлүмәттәрҙе раҫларға әсиргә алынған дошман һуғышсыһы – «тел» кәрәккән. Шамил Идиәтуллин ныҡ көслө булған, хатта атты елкәһенә йөкмәп бара алған. Ул көндө лә, бик арыһа ла, тағы «тел» артынан үҙе киткән. Бойороҡто үтәп, шатланып ҡайтып барғанда дошман снаряды баш түбәһен алып осорған. «Ҡара хәбәр»ҙән ғаиләһенә бик ауыр булған, күҙ йәштәре даръялар булып аҡҡан...1912 йылғы икенсе ҡарт ҡартатайым Әхсән Хәсән улы Хәсәнов, бронь бирелеүенә ҡарамаҫтан,1941 йылдың июлендә үҙе теләп фронтҡа китә. Ул Ленинград фронтында 125-се уҡсылар дивизияһы составында хеҙмәт итә. 1941 йылдың 9 октябрендә ҡаты яралана һәм Волхов ҡалаһындағы эвакуацион госпиталгә ебәрелә, һуңынан оҙаҡ ҡына Свердловскиҙа дауалана. Һуңынан Әхсән ҡарт ҡартатайымдың ҡаты яраланыуы һәм артабан хеҙмәт итергә яраҡһыҙ, тип табылыуы арҡаһында өйөнә ҡайтарып ебәрәләр. Ул «Батырлыҡ өсөн» миҙалы, ә 1985 йылда I дәрәжәләге Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнгән. Тылда ла ауыр булғанҺуғыш ваҡытында тылда ла бик ауыр булған. 1923 йылғы ҡарт өләсәйем Мөслимә Усман ҡыҙы Идиәтуллина Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда мәктәптә уҡытыусы булып эшләгән. Әсәйем уның хәтирәләрен яҙып алып ҡалған: «Һуғыш ваҡытында ла мәктәптә уҡытыу туҡтатылманы. Мин башланғыс синыфтарға белем бирҙем, егерме ике бала ине. Дүртенселәрҙең уҡытыусыһы ла фронтҡа киткәс, уның утыҙ балаһын да ҡушып уҡытырға тура килде. Тәүге көндө парталарҙы иң ҙур бүлмәгә күсерҙек. Дәрескә килеп индем, 52 пар күҙ миңә төбәлгән. Дәресте башлайым тиһәм, артҡы партала бер бала буҫығып илай, барып хәлен һорайым, үкһеп бөткән, яуап бирерлек түгел. Иптәштәре уның атаһына «ҡара ҡағыҙ» килгәнен әйтте. Башынан һыйпап йыуата башлағайным, бөтөнләй ярһып иларға тотондо, көскә тынысландырҙым.Ҡышҡа табан хәлдәр ауырлашты. Күп балалы ғаиләләрҙә бөтәһенә – бер пар быйма, бер генә бишмәт. Кем иртәрәк тора, шул кейенеп, уҡырға сығып йүгерә, башҡалары өйҙә ултырырға мәжбүр. Мәктәпкә инеү менән һәр береһе өй хәлдәрен, хат килеүен, ҡайғы-хәсрәтен һөйләп ала. Бөтәһенә лә йылы һүҙ табырға тырышам. Ә үҙҙәренә күҙ йәшһеҙ ҡарарлыҡ түгел: ныҡ ябыҡтар, атай-ағайҙарынан ҡалған ҡырҡ ямаулы ыштан, бишмәттәләр, күҙҙәрендә – һағыш... Мин дәрес аңлата башлаһам, аслыҡтарын да онотоп тыңлайҙар, һыуыҡ мәктәптә өшөп бөткән ҡулдары менән матурлап яҙырға тырышалар. Ул осорҙағы балаларҙа уҡырға теләк бик көслө булды. Тәнәфестә алабута орлоғонан бешерелгән көлсәләрен ашап алалар, ҡайһыһында ул да юҡ. Йәлләп, бейемемдән йәшереп кенә берәй ҡыйырсыҡ икмәк алып килеп бүлгеләп бирәм инде. Тыныс ҡына уҡытҡан бер көн дә булманы. Көн дә кемдеңдер атаһына йә ағаһына «ҡара ҡағыҙ» килә, «хәбәрһеҙ юғалды» тигән яҙыу ебәрәләр, ҡаты яраланып, госпиталдә ятыуҙарын хәбәр итәләр...Зәйҙуллам ҡайтып инде. Иң тәүҙә ҡыҙыбыҙҙы күтәреп күкрәгенә ҡыҫты: «Мине күрәсәк балам үлемдән йолоп ҡайтарҙы», – тип үпте, шунан мине ҡосоп алды. Һауыҡҡансы ҡыҙыбыҙҙы ҡарап өйҙә торҙо, имеҙергә күтәреп мәктәпкә алып килә ине. Зәйҙулланы тәүҙә – мәктәп директоры, шунан колхозға парторг итеп тәғәйенләнеләр. Һуңынан уҡытыусы, силсәүит рәйесе булып эшләне...»Өләсәй хәтирәләреТағы ла бер ҡарт өләсәйем 1917 йылдың 24 февралендә Туймазы районы Йәрмөхәмәт ауылында тыуа, 2017 йылдың 7 сентябрендә үҙ аҡылында тыныс ҡына яҡты донъя менән хушлаша. Тотош бер быуат! Был дәүерҙә нимәләр генә күрмәгән, нимәләр генә кисермәгән өләсәйем! Революция, Граждандар, Фин, Бөйөк Ватан һуғыштары, репрессия, аслыҡ йылдары... Олатайҙы һуғыштан көтөп алып, 11 балаға ғүмер биргән, шуларҙың 9-ы иҫән-имен үҫеп еткән, һәр береһе был донъяла үҙ урынын тапҡан, тик ҡайһыларының ғүмере ҡыҫҡа булған, өләсәй хәсрәткә сорналып, биш балаһын, ике ейәнен ерләгән...Хәтимә Саҙретдин ҡыҙы Хәсәнованың ғүмере – оло бер тарих! Өләсәй менән һөйләшеү үҙе бер тарих була торғайны. Йөҙ йәше менән ҡотларға килгәнемдә һуғыш осорон һорашып яҙып алдым. Уның ихтыяр көсө, түҙемлелеге, тапҡырлығы, балалары өсөн йән аямай, баш етмәҫлек эштәр башҡарыуы миндә һоҡланыу, ғорурлыҡ тойғолары уятты. Мин өләсәйемдең хәтирәләрен ҙур ҡыҙыҡһыныу менән тыңланым: «Фәнүз улымды имеҙеп ултыра инем, ишекте дөбөрләтеп астылар ҙа: «Һуғыш сыҡҡан!» – тип һөрән һалдылар. Кем икәнен күрмәй ҙә ҡалдым. Бәләбәйҙә хәрби училищела белем алған Әхсәнем Фин һуғышында ҡатнашты, унан ҡайтып, тормошобоҙ көскә яйлана башлағайны. Ул Ҡандра ҡасабаһында элеватор рәйесенең урынбаҫары ине. Уға бронь бирҙеләр, ә июлдә барыбер үҙе теләп фронтҡа китте. Һуғыш ваҡыты ғүмеремдең иң әсе, ауыр осоро булды. Көн дә иртүк ике баланы инәкәйҙәргә илтәм. Үҙем төнгә тиклем колхоз баҫыуында ер ҡаҙам, картуф утайым, көлтә бәйләйем, башҡа күп төрлө эштәрҙе башҡарам. Балаларҙы өйгә алып ҡайтып йоҡлатам да төнө буйы, улар туңмаһын, тип баҫыуҙағы эҫкерттән йолҡоп һалам ташып, мейескә яғам. Ат һарайында ҙурәтәй Фәррәх Әғлетдин улы эшләй ине. Минең интеккәнде күреп: «Хәтимә, һаламдың ни йылыһы булһын инде, ҡурҡмаһаң, төндә анау Мостай атын ек тә утынға бар, ипләп йөрө, күрмәһендәр», – тип кәңәш бирҙе. Ул өйрәткәнсә, һары бейәне егеп киттем. Ҡараңғы төндә Оҙонҡул урманына көскә барып индем, һыуыҡ, ҡурҡыныс... Балта менән биш төп йүкә ағасын сабып ауҙарам, урталайға өҙөп санаға тултырам. Балта тауышы ауылға ишетелмәһә ярар ине, тип ҡайғырам, башта мең төрлө уй ҡайнай... Ҡайтарып бушатҡас, атты туғарып, урынына индереп ҡуям да өйгә йүгерәм. Ҡайһы көндө балалар уянған, илап ярһып бөткән була. Әхсән ныҡ ғәҙел коммунист булды, элеваторҙа эшләһә лә, өйгә бер ҡасан да ашлыҡ урлап алып ҡайтманы. Ул фронтҡа киткәндә бер ус ҡына онобоҙ ҡалғайны. Балаларҙы асҡа тилмертмәҫ өсөн ҡоймаға тип әҙерләгән таҡталарҙы колхозға биреп, он алдым. Аҙ-маҙ ғына ҡалған картуфты, һуғанды киптереп, фронтҡа ебәрә инек. Үләндән аш бешереп эстек. Беҙҙең мал-тыуар юҡ ине, ә һөтһөҙ бала үҫтереүе бик ауыр. Тәүҙә инәкәй һөттән өҙмәне, аҙыҡ менән дә ярҙам итте. Нәсимә һеңлем ире Самат һуғышта үлгәс, Буҡай ауылына эшкә китте, яңынан кейәүгә сыҡты. Үҙенең һыйырын атайҙарға ҡалдырҙы, миңә лә һөтөн һауып алырға ҡушҡайны. Башта шулай иттем дә, һуңынан төп йортто ҡайғы баҫты. 54 йәшендә бик ҡаты ауырыуҙан атай үлеп китте, Ямалетдин ағайҙы, һуғышҡа киткән еренән, ялған ғәйеп тағып, 10 йылға лагерға яптылар. Былай ҙа уҫал еңгә бөтөнләй йүнһеҙләнде. Нәсимәнең төп йортта ҡалған балаларын ҡыйырһыта башланы, улар күберәк миндә булды. Аҙаҡ үҙемә лә юлды япты. Бер ҙә аптырап ҡалманым, еңгә йоҡлағас, төндә генә һыйырҙы һауып, улдарыма һөт алып ҡайта торғайным. Мәскәү ғаиләһеШулай осон-осҡа ялғап йәшәп ятҡанда Мәскәүҙән эвакуацияланған бер ғаиләне миңә индерҙеләр. Колхоз, кәрәсин, он, бәрәңге бирербеҙ, тип вәғәҙә итһә лә, тиҙ онотто. Минең елкәмә аслыҡтан шешенгән, бет баҫҡан тағы өс йән өҫтәлде. Үҙҙәре эш рәте белмәй, колхозға ла сыҡмайҙар. Барынса уларҙы ла ашатам, ә мин эштә саҡта һаҡлап ҡына тотҡан картуфымды алалар ҙа ашайҙар. Улар ҙа йәл, үҙ балаларымды ла уйлайым. Ултырып илаған саҡтарым аҙ булманы. Ауыр саҡтарҙа Әхсәнемдең хаттары йәнемә ял бирә ине. Тәүҙә Сталинградтан сәләмдәре килде лә, тик һуңынан оҙаҡ ҡына хәбәр-хәтер булманы. Ҡайғырып, илап бөттөм, ә ул яраланып госпиталдә ятҡан икән. Тағы ла яралаһы 8 йән булғанғалыр инде, ирем иҫән ҡалған. Яралы ҡулын муйынына аҫып-бәйләп ҡайтып ингәс, шатланыуҙарым! Ә ул тура сәңгелдәк янына барҙы ла балаларҙы күтәреп һөйҙө, ныҡ һағынғайны... Әхсәнде станциянан Мирғәлим ағай алып ҡайтҡайны, бергәләп ултырып сәй эстек. Үҙе һиҙҙермәҫкә тырышһа ла, хәленең ни тиклем ауыр икәнен күреп торҙом. Уның аяғы, ҡулы яраланғайны, уң ҡулының бер ҡарыштай ере эскә батып тора, һөйәге юҡ, ике бармағы усына йыйылған, тураймай ҙа, төндәр буйы ыңғырашып сыға ла иртән тороп эшкә китә. Кладовщик булғас, ҡатындар менән тәүлек әйләнәһенә сей ашлыҡ киптерә, ә бер ваҡыт фонары шартлағас: «Һуҡыр лампа яҡтыһында эшләнек», – тип ҡайтҡайны.«Еңеү» хәбәрен амбарҙа симәнә әҙерләгәндә ишеттем. Венера ҡыҙыма ауырлы инем, июлдә таптым. 9 майҙа бөтә ауыл шау-гөр килеп байрам итте, тамаҡ бөткәнсе йырланыҡ, аяҡтар талғансы бейенек... Һуғыштан һуң да еңел булманы, әммә беҙ аслығына ла, ауыр эшенә лә бирешмәнек».Һуғыш алдынан атайымдың өләсәһе Мәҙинә Бәҙретдин ҡыҙы 26 йәшендә ике бала менән тол ҡалған, етмәһә, өсөнсөгә йөклө булған. Ире ауырып үлгән, шуға ла балаларға пособие алмаған. Уларҙы асҡа тилмертмәҫ өсөн көнө-төнө колхозда эшләгән. Ҙур ҡыҙы Фатима Ғәйнетдин ҡыҙы ул дәүерҙе шулай хәтерләй: «Һуғыш ваҡытында бик ауыр булды. Колхоз эше ҡатын-ҡыҙҙар менән балалар ҡулына ҡалды. 8 йәштән утауға йөрөнөм. Көнлөк эш хаҡы: әсәйгә – 2 ҡашыҡ, миңә – 1 ҡашыҡ он. Уға ныҡ шатлана инек, сөнки ыумас ашына етә торғайны. Көҙөн әсәйҙәр косаркала көлтә бәйләне, әйләндерҙе, эҫкерткә һалды, молотилкала эшләне, мин таратып торҙом. Молотилка бейек, көлтә ырғытыуы ныҡ ауыр була торғайны. Буйға оҙон булғас, йәшем бәләкәй, тип тормай, ауыр эш ҡушалар ине. Комбайнды трактор һөйрәтеп йөрөтә, мин шунан ҡойолған ашлыҡты тоҡҡа тултырып, ауыҙын бәйләп торҙом. Уңыш йыйыу оҙаҡҡа һуҙыла, кеше етмәй. Ураҡты көскә бөтөрөп, ҡар яуғас ҡына көнбағыш йыйырға тотона торғайныҡ. Мин ҡар өҫтөнән күнәккә көнбағыш баштарын ҡырҡып төшөрәм, һуңынан йәйеп һалып, табағас менән ҡоям.Ҡышын тимер юлының ҡарын көрәргә йөрөнөк. Беҙ, 12 – 15 йәшлек балалар, көнө буйы ҡар көрәп, хәлдән тая инек. Өйҙән нимә алып бараһың, шуны ашайһың. Мин картуф ҡырып, аҙ ғына он ҡушып баҫып, икмәк һымаҡ бешереп ала инем. Яҙ көнө сеялкала торҙом. Йәйен салғы менән колхоз бесәнен сабып, киптереп, йыйып, кәбән һала инек. Дамир ат егеп беҙҙе ултыртып алып бара, төшкө аш ашаған арала һәр кем үҙенә утын әҙерләй һәм сиратлап көн дә беребеҙ арбаға тейәп алып ҡайта.Һуғыш ваҡытында ашарға таҡы-тоҡо ғына булды. Картуф йүнләп уңманы, колхоз баҫыуынан ҡалғанын йыйып, кәлйемә төйөп ашаныҡ. Бөтә халыҡ ас, тирә-йүндә үлән дә үҫеп өлгөрмәй ине. Кесерткән, ҡуҙғалаҡ, ат ҡуҙғалағынан аш бешерә торғайныҡ. Бер ваҡыт кешеләрҙең алабутанан да аш әҙерләгәндәрен ишетеп ҡалдым да әсәй ҡайтҡансы мин дә бешереп ашаным. Аҙаҡ ныҡ итеп ауырыным, шешендем, саҡ иҫән ҡалдым. Яҙын ҡалған башаҡ йыйып, ыуып, ҡул тирмәнендә тартып, ҡурып ашай инек. Ә бына тары башағы йыйыусылар күпләп ағыуланып үлде... Беҙ һыйыр аҫраныҡ, шуға ла иҫән ҡалдыҡ».Беҙҙең ғаилә Еңеүгә тос өлөш индергән. Һуғыш ваҡытында ҡартатай-ҡартинәйҙәремдең йән аямай дошманға ҡаршы һуғышыуы, колхоз ҡырҙарында тир түгеүе, үҙҙәре ас булһа ла, фронтҡа һуңға картуфтарын мейестә көлдә ҡурып ебәреүе миндә сикһеҙ ғорурлыҡ хисе тыуҙырҙы. Беҙгә улар яулаған тыныс тормоштоң ҡәҙерен белеп, матур итеп йәшәргә, тырышып уҡырға, яҡшы кеше булырға тырышырға кәрәк. Айгизә АБЗАЛОВА, йәш хәбәрсе.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-05-15/k-pte-k-rg-nd-r-k-pte-kiserg-nd-r-396793
|
15 Май 2020, 12:29
|
ba
|
Мәңгелек дан һәм хөрмәт
|
Мәҡәләмдең төп геройы – Бүребай Дауыт улы Моталов. Ул 1921 йылдың 15 декабрендә баш бала булып донъяға килә. Иң олоһо булараҡ, үҙенән кесе 5 туғанын тәрбиәләү ҙә уның иңенә төшә. 1940 йылда Сермән педагогия училищеһын тамамлай һәм шул уҡ йылдың көҙөндә хәрби хеҙмәткә саҡырыла. Латвиялағы аэродромды хеҙмәтләндереүсе часҡа эләгә. Күп тә үтмәй немец илбаҫарҙарының һуғыш асыуы хаҡынды хәбәр алына. Шунда уҡ частағы һалдаттарҙы алғы фронтҡа ебәрәләр. 1942 йылда ҡаты алышта Бүребай Дауыт улына йәрәхәтләнеп госпиталдә ятырға тура килә. Бер аҙҙан, яралары төҙәлгәс, яңынан яуға китә. Ул 21-се уҡсылар дивизияһы составында Мәскәү, Орёл, Курск, Смоленск, Калинин, Минск ҡалаларын азат итеүҙә ҡатнаша. Бүребай олатай үҙе менән булған бер хәлде һөйләп ҡалдырған. Күпер аша үтә торған поезды фашистар шартлатырға йыйынған. Олатай элемтәсе булараҡ, үҙенең ғүмерен хәүеф аҫтына ҡуйып, һыу аҫтына төшөп, секунд эсендә телефон сымын ялғап өлгөрә. Немецтар килеп еткәнсе поезд үтеп ҡала. Һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн уға Ҡыҙыл Йондоҙ, 3-сө дәрәжә Дан ордендары, «Батырлыҡ өсөн» һәм Еңеүҙең 30, 40, шулай уҡ 70 йыллыҡтарына миҙалдар менән бүләкләнә. 1948 йылда ауылдың сибәр, уңған, электән күҙ атып йөрөгән ҡыҙына өйләнә. Мәрзиә өләсәй менән алты бала тәрбиәләп үҫтерәләр. Тиҫтә йылға яҡын Әхмәт, Әбделғәзе ауылдарында уҡыта. Әхмәт ауылында тыуған улына – Әхмәт, ә Әбделғәзе ауылында тыуған ҡыҙҙарына Зөһрә тип исем ҡушалар. Унан һуң Ҡаҙмаш ауылына ҡайтып төпләнәләр. Һуғыш ветераны тыныс тормошта ла һынатмай, коммунист булараҡ, ҡайҙа ғына эшләһә лә тырыш хеҙмәт өлгөһө күрһәтә. Биш ҡыҙҙың өсәүһе киномеханик була. Ғүмерҙәре буйына һайлаған һөнәрҙәренә тоғро ҡалған Зөһрә, Динә, Диләфрүз «Рәсәйҙең почетлы кинематографисы» исеменә лайыҡ була. Зилдә мәҙәниәт өлкәһен үҙ итһә, Ҡариҙелдә йәшәгән, ғүмерен халыҡ һаулығын һаҡлауға арнаған Зәүрә Башҡортостан Республикаһының һаулыҡ һаҡлау алдынғыһы исемен йөрәтә. Әхмәт механизатор булып эшләй. Һуғышта алынған яралар үҙен белдереп, унан һуңғы ауыр хеҙмәт үҙенекен итә: 1993 йылда Бүребай Дауыт улының йөрәге тибеүҙән туҡтай. Хөрмәтле ветерандарыбыҙҙың беҙҙең аранан китеүҙәренә күп йылдар үтһә лә уларҙы ауылдаштары онотмай. Шулай булырға тейеш тә. Бөгөнгө матур тормош өсөн аяуһыҙ көрәшкән яугирҙарға мәңгелек дан һәм хөрмәт. Ошо мәҡәләмде әҙерләгәндә Бүребай олатайҙың ҡыҙҙары аталары тураһында матур, йылы хистәре менән бүлеште. Уларға рәхмәтемде еткерәм.Заһиҙә РӘЖӘПОВА, йәш хәбәрсе. Әбйәлил районы, Ҡаҙмаш мәктәбе.#уларбөйөкеңеүҙеяҡынайттыконкурсы
|
Мәҡәләмдең төп геройы – Бүребай Дауыт улы Моталов. Ул 1921 йылдың 15 декабрендә баш бала булып донъяға килә. Иң олоһо булараҡ, үҙенән кесе 5 туғанын тәрбиәләү ҙә уның иңенә төшә. 1940 йылда Сермән педагогия училищеһын тамамлай һәм шул уҡ йылдың көҙөндә хәрби хеҙмәткә саҡырыла. Латвиялағы аэродромды хеҙмәтләндереүсе часҡа эләгә. Күп тә үтмәй немец илбаҫарҙарының һуғыш асыуы хаҡынды хәбәр алына. Шунда уҡ частағы һалдаттарҙы алғы фронтҡа ебәрәләр. 1942 йылда ҡаты алышта Бүребай Дауыт улына йәрәхәтләнеп госпиталдә ятырға тура килә. Бер аҙҙан, яралары төҙәлгәс, яңынан яуға китә. Ул 21-се уҡсылар дивизияһы составында Мәскәү, Орёл, Курск, Смоленск, Калинин, Минск ҡалаларын азат итеүҙә ҡатнаша. Бүребай олатай үҙе менән булған бер хәлде һөйләп ҡалдырған. Күпер аша үтә торған поезды фашистар шартлатырға йыйынған. Олатай элемтәсе булараҡ, үҙенең ғүмерен хәүеф аҫтына ҡуйып, һыу аҫтына төшөп, секунд эсендә телефон сымын ялғап өлгөрә. Немецтар килеп еткәнсе поезд үтеп ҡала. Һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн уға Ҡыҙыл Йондоҙ, 3-сө дәрәжә Дан ордендары, «Батырлыҡ өсөн» һәм Еңеүҙең 30, 40, шулай уҡ 70 йыллыҡтарына миҙалдар менән бүләкләнә. 1948 йылда ауылдың сибәр, уңған, электән күҙ атып йөрөгән ҡыҙына өйләнә. Мәрзиә өләсәй менән алты бала тәрбиәләп үҫтерәләр. Тиҫтә йылға яҡын Әхмәт, Әбделғәзе ауылдарында уҡыта. Әхмәт ауылында тыуған улына – Әхмәт, ә Әбделғәзе ауылында тыуған ҡыҙҙарына Зөһрә тип исем ҡушалар. Унан һуң Ҡаҙмаш ауылына ҡайтып төпләнәләр. Һуғыш ветераны тыныс тормошта ла һынатмай, коммунист булараҡ, ҡайҙа ғына эшләһә лә тырыш хеҙмәт өлгөһө күрһәтә. Биш ҡыҙҙың өсәүһе киномеханик була. Ғүмерҙәре буйына һайлаған һөнәрҙәренә тоғро ҡалған Зөһрә, Динә, Диләфрүз «Рәсәйҙең почетлы кинематографисы» исеменә лайыҡ була. Зилдә мәҙәниәт өлкәһен үҙ итһә, Ҡариҙелдә йәшәгән, ғүмерен халыҡ һаулығын һаҡлауға арнаған Зәүрә Башҡортостан Республикаһының һаулыҡ һаҡлау алдынғыһы исемен йөрәтә. Әхмәт механизатор булып эшләй. Һуғышта алынған яралар үҙен белдереп, унан һуңғы ауыр хеҙмәт үҙенекен итә: 1993 йылда Бүребай Дауыт улының йөрәге тибеүҙән туҡтай. Хөрмәтле ветерандарыбыҙҙың беҙҙең аранан китеүҙәренә күп йылдар үтһә лә уларҙы ауылдаштары онотмай. Шулай булырға тейеш тә. Бөгөнгө матур тормош өсөн аяуһыҙ көрәшкән яугирҙарға мәңгелек дан һәм хөрмәт. Ошо мәҡәләмде әҙерләгәндә Бүребай олатайҙың ҡыҙҙары аталары тураһында матур, йылы хистәре менән бүлеште. Уларға рәхмәтемде еткерәм. Заһиҙә РӘЖӘПОВА, йәш хәбәрсе. Әбйәлил районы, Ҡаҙмаш мәктәбе.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-04-23/m-gelek-dan-m-h-rm-t-389450
|
23 Апрель 2020, 15:25
|
ba
|
Олатайым хаттары
|
Өсмөйөшлө хаттар... Улар тураһында башланғыс синыфтарҙа уҡытыусы апай батырлыҡ дәресендә һөйләгәйне. Һуғыш темаһына яҙылған китаптарҙа, гәзит-журнал биттәрендә лә осрай ине был һүҙ. Гел генә: «Ниндәй була икән ул хаттар?» – тип уйлай торғайным. Һәм бына алдымда шул өсмөйөшлө хаттар.Уларҙы ҙур ҡыҙыҡһыныу менән ҡулыма алам. Фронттан килгән хаттар. Һарғайып бөткәндәр, таушалғандары, ситтәре йыртылғандары ла бар. Мисәт һуғылған. Ҡараһам, береһен дә уҡый алмайым. Латин хәрефтәре менән яҙылған икән.Өләсәйемдәргә Татарстандың Яр Cаллы ҡалаһынан Велина инәй ҡунаҡҡа килгәйне. Ул – Илсат олайымдың ике туған апайы. Инәйем үҙе менән ғаиләләрендә һаҡланған атаһы Әбүзәр олатайҙың фронтта төшкән фотоларын, уның тураһында гәзиттә баҫтырған үҙенең хәтирәләрен, хәрби наградаларын, хаттарын алып килгән. Уның тураһында беҙгә, ейәндәренә, олатайым һөйләгәне бар ине.Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда Әбүзәр олатай ғаиләһе менән Мурманск өлкәһенең Кандалакша ҡалаһында хәрби гарнизонда йәшәй. Ҡазан пехота училищеһынан һуң уны шунда хеҙмәткә ебәргән булалар. Иң беренсе ҡатыны менән 4 балаһын тылға, Башҡортостанға, оҙата. Тыуған ил алдындағы изге бурысын үтәр өсөн ҡулына ҡорал алып яуға китә.Өсмөйөшлө хаттар... 04.10.1942. «Вадим улым! Мин һеҙгә биргән вәғәҙәмде үтәйем һәм үтәйәсәкмен. Беҙ бик күп фашистарҙы ҡырҙыҡ, киләсәктә лә ҡырасаҡбыҙ...» Ошо уҡ йылда Велина инәйгә бына нимә тип яҙған: «...Тыуған илемде, һеҙҙең бәхетле киләсәгегеҙҙе һаҡлар өсөн һуғышам. Велина, тиҙҙән дошманды ҡыйратасаҡбыҙ. Шунан мин һеҙгә ҡайтасаҡмын, беҙ элеккесә матур итеп йәшәйәсәкбеҙ"...Еңеүгә ышаныс, минеңсә, олатайҙы батырлыҡҡа рухландырған.1944 йылдың 14 – 15 июлендә Волынь өлкәһе Горохов ҡалаһын дошмандан азат итеү өсөн һуғыштар бара. Атыштар ҡаланың көнбайышына күскәс, уҡсылар батальоны командирһыҙ ҡала. Майор Аминов батальон менән етәкселек итеүҙе үҙ өҫтөнә ала. Дивизия командирының бойороғо үтәлә: ҡала фашистарҙан азат ителә. Ошо һуғыштағы батырлығы өсөн Әбүзәр олатайҙы Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән наградлайҙар.Өсмөйөшлө хаттар... Тағы берәү. Мин уҡый алмағаны. Өләсәйем уҡый(институтта латин телен өйрәнгәндәр икән). «...Вадим! Мин тағы орден алдым. Орден Отечественной войны. Вадим, был орден әгәр ҙә мин, бәлки, ҡайта алмаһам или үҙебеҙҙең тыуған ер өсөн ҡорбан булһам, һинең өсөн иҫтәлек булып ҡаласаҡ»...Иҫтәлек булып ҡына ҡалған шул миҙал-ордендар! Әбүзәр олатай 1945 йылдың 23 мартында Польшаның Равич ҡалаһын дошмандан азат иткәндә батырҙарса һәләк була һәм мәңгелеккә ятып ҡала. Еңеүгә бер айҙан аҙ ғына күберәк ваҡыт ҡалған була. Һуғыштың башынан алып фашистарҙы еңер өсөн көрәшкән, ғүмерен дә йәлләмәгән батыр ул Әбүзәр олатай.Өсмөйөшлө хаттар... Тыуған илде һөйөү, батырлыҡ шаһиттары, өмөт менән балаларының бәхетле киләсәге өсөн яу яландарынанЕңеүгәң табан барған һалдат хаттары. Мәңгелек хәтер һаҡлаусы хаттар.Уларҙы ҡәҙерләп кенә тотоп инәйемә тапшырам. Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтыу өсөн һуғышҡан олатайҙарым менән (әле уларҙың береһе тураһында ғына һөйләнем) сикһеҙ ғорурланам, уларға лайыҡлы алмаш булып үҫергә теләйем.Азат ХАЖИЕВ,Баймаҡ районы, Билал мәктәбе.#уларбөйөкеңеүҙеяҡынайттыконкурсы
|
Өсмөйөшлө хаттар... Улар тураһында башланғыс синыфтарҙа уҡытыусы апай батырлыҡ дәресендә һөйләгәйне. Һуғыш темаһына яҙылған китаптарҙа, гәзит-журнал биттәрендә лә осрай ине был һүҙ. Гел генә: «Ниндәй була икән ул хаттар?» – тип уйлай торғайным. Һәм бына алдымда шул өсмөйөшлө хаттар. Уларҙы ҙур ҡыҙыҡһыныу менән ҡулыма алам. Фронттан килгән хаттар. Һарғайып бөткәндәр, таушалғандары, ситтәре йыртылғандары ла бар. Мисәт һуғылған. Ҡараһам, береһен дә уҡый алмайым. Латин хәрефтәре менән яҙылған икән. Өләсәйемдәргә Татарстандың Яр Cаллы ҡалаһынан Велина инәй ҡунаҡҡа килгәйне. Ул – Илсат олайымдың ике туған апайы. Инәйем үҙе менән ғаиләләрендә һаҡланған атаһы Әбүзәр олатайҙың фронтта төшкән фотоларын, уның тураһында гәзиттә баҫтырған үҙенең хәтирәләрен, хәрби наградаларын, хаттарын алып килгән. Уның тураһында беҙгә, ейәндәренә, олатайым һөйләгәне бар ине. Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда Әбүзәр олатай ғаиләһе менән Мурманск өлкәһенең Кандалакша ҡалаһында хәрби гарнизонда йәшәй. Ҡазан пехота училищеһынан һуң уны шунда хеҙмәткә ебәргән булалар. Иң беренсе ҡатыны менән 4 балаһын тылға, Башҡортостанға, оҙата. Тыуған ил алдындағы изге бурысын үтәр өсөн ҡулына ҡорал алып яуға китә. Өсмөйөшлө хаттар... 04.10.1942. «Вадим улым! Мин һеҙгә биргән вәғәҙәмде үтәйем һәм үтәйәсәкмен. Беҙ бик күп фашистарҙы ҡырҙыҡ, киләсәктә лә ҡырасаҡбыҙ...» Ошо уҡ йылда Велина инәйгә бына нимә тип яҙған: «...Тыуған илемде, һеҙҙең бәхетле киләсәгегеҙҙе һаҡлар өсөн һуғышам. Велина, тиҙҙән дошманды ҡыйратасаҡбыҙ. Шунан мин һеҙгә ҡайтасаҡмын, беҙ элеккесә матур итеп йәшәйәсәкбеҙ"...Еңеүгә ышаныс, минеңсә, олатайҙы батырлыҡҡа рухландырған. 1944 йылдың 14 – 15 июлендә Волынь өлкәһе Горохов ҡалаһын дошмандан азат итеү өсөн һуғыштар бара. Атыштар ҡаланың көнбайышына күскәс, уҡсылар батальоны командирһыҙ ҡала. Майор Аминов батальон менән етәкселек итеүҙе үҙ өҫтөнә ала. Дивизия командирының бойороғо үтәлә: ҡала фашистарҙан азат ителә. Ошо һуғыштағы батырлығы өсөн Әбүзәр олатайҙы Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән наградлайҙар. Өсмөйөшлө хаттар... Тағы берәү. Мин уҡый алмағаны. Өләсәйем уҡый(институтта латин телен өйрәнгәндәр икән). «...Вадим! Мин тағы орден алдым. Орден Отечественной войны. Вадим, был орден әгәр ҙә мин, бәлки, ҡайта алмаһам или үҙебеҙҙең тыуған ер өсөн ҡорбан булһам, һинең өсөн иҫтәлек булып ҡаласаҡ»...Иҫтәлек булып ҡына ҡалған шул миҙал-ордендар! Әбүзәр олатай 1945 йылдың 23 мартында Польшаның Равич ҡалаһын дошмандан азат иткәндә батырҙарса һәләк була һәм мәңгелеккә ятып ҡала. Еңеүгә бер айҙан аҙ ғына күберәк ваҡыт ҡалған була. Һуғыштың башынан алып фашистарҙы еңер өсөн көрәшкән, ғүмерен дә йәлләмәгән батыр ул Әбүзәр олатай. Өсмөйөшлө хаттар... Тыуған илде һөйөү, батырлыҡ шаһиттары, өмөт менән балаларының бәхетле киләсәге өсөн яу яландарынанЕңеүгәң табан барған һалдат хаттары. Мәңгелек хәтер һаҡлаусы хаттар. Уларҙы ҡәҙерләп кенә тотоп инәйемә тапшырам. Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтыу өсөн һуғышҡан олатайҙарым менән (әле уларҙың береһе тураһында ғына һөйләнем) сикһеҙ ғорурланам, уларға лайыҡлы алмаш булып үҫергә теләйем. Азат ХАЖИЕВ,Баймаҡ районы, Билал мәктәбе.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-03-17/olatayym-hattary-374762
|
17 Март 2020, 15:17
|
ba
|
Эргәмдә олатайым булһа...
|
Олатайым Миңләхмәт Хисмәт улы Килмөхәмәтов 1925 йылда Ғафури районы Ибраһим ауылында күп балалы, эшһөйәр ғаиләлә тыуған.Бөйөк Ватан һуғышы башланған ваҡытта уға 16 йәш кенә була. Ауылдағы барлыҡ эштәрҙе эшләргә тура килә. Ир-егеттәр һуғышҡа алына, күптәрҙән «ҡара ҡағыҙ» килә.Бер йылдан уға ла сират етә. Алкинда әҙерлек курстары үткәс, Карелия фронтына оҙаталар.Олатайым янған ауылдарҙы, ҡалаларҙы, һуғыштың ҡот осҡос емереклектәрен үҙ күҙҙәре менән күрә.1943 йылдың 29 авгусындағы ҡаты һуғыштарҙа ауыр яралана, контузия ала, аҙаҡ тупраҡ аҫтында күмелеп ҡала. Иптәштәре уны үлгән тип уйлай. Иң яҡын дуҫы, үҙебеҙҙең Ғафури егете уны тупраҡ араһынан соҡоп сығара, санитарҙарға тапшыра.Шунан олатайым дүрт ай госпиталдә дауалана, яңынан сафҡа баҫа. Смоленщинаны азат иткәндән һуң «Батырлыҡ» миҙалы менән бүләкләнә. Карелия һәм Төньяҡ фронттарында алған башҡа наградалары ла бар.1947 йылда тыуған ауылы Ибраһимға ҡайта. Һаңғырау, әммә иҫән...Нәсимә өләсәйем шатлана ла, ҡайғыра ла. Ҡайһылай итеп ике ҡолағы ла ишетмәгән, һаңғырау егет менән йәшәргә? Дауаланыуҙар үҙ эҙемтәһен бирә, олатайым яйлап һауыға.Миңләхмәт олатайым Мәжит Ғафури колхозында бригадир була, аҙаҡ ҡортсолоҡ менән шөғөлләнә, Нәсимә өләсәйем менән 6 бала үҫтерәләр.Олатайым үҙенең наградаһын, 2-се дәрәжәләге Бөйөк Ватан һуғышы орденын оҙаҡ көткән. Билдәһеҙ сәбәптәр менән документтар юғалған икәнен дә белгән, ләкин көткән...1991 йылда олатайым донъя ҡуйған, ә ул көтөп тә ала алмаған орденды 1992 йылда Нәсимә өләсәйемә тапшырғандар...Мин V синыфта уҡыйым. Эргәмдә батыр олатайым булһа, минән дә бәхетле кеше булмаҫ ине...Сыңғыҙ КИЛМӨХӘМӘТОВ.Ғафури районы, Еҙем-Ҡаран мәктәбе. #уларбөйөкеңеүҙеяҡынайтты
|
Олатайым Миңләхмәт Хисмәт улы Килмөхәмәтов 1925 йылда Ғафури районы Ибраһим ауылында күп балалы, эшһөйәр ғаиләлә тыуған. Бөйөк Ватан һуғышы башланған ваҡытта уға 16 йәш кенә була. Ауылдағы барлыҡ эштәрҙе эшләргә тура килә. Ир-егеттәр һуғышҡа алына, күптәрҙән «ҡара ҡағыҙ» килә. Бер йылдан уға ла сират етә. Алкинда әҙерлек курстары үткәс, Карелия фронтына оҙаталар. Олатайым янған ауылдарҙы, ҡалаларҙы, һуғыштың ҡот осҡос емереклектәрен үҙ күҙҙәре менән күрә. 1943 йылдың 29 авгусындағы ҡаты һуғыштарҙа ауыр яралана, контузия ала, аҙаҡ тупраҡ аҫтында күмелеп ҡала. Иптәштәре уны үлгән тип уйлай. Иң яҡын дуҫы, үҙебеҙҙең Ғафури егете уны тупраҡ араһынан соҡоп сығара, санитарҙарға тапшыра. Шунан олатайым дүрт ай госпиталдә дауалана, яңынан сафҡа баҫа. Смоленщинаны азат иткәндән һуң «Батырлыҡ» миҙалы менән бүләкләнә. Карелия һәм Төньяҡ фронттарында алған башҡа наградалары ла бар. 1947 йылда тыуған ауылы Ибраһимға ҡайта. Һаңғырау, әммә иҫән...Нәсимә өләсәйем шатлана ла, ҡайғыра ла. Ҡайһылай итеп ике ҡолағы ла ишетмәгән, һаңғырау егет менән йәшәргә? Дауаланыуҙар үҙ эҙемтәһен бирә, олатайым яйлап һауыға. Миңләхмәт олатайым Мәжит Ғафури колхозында бригадир була, аҙаҡ ҡортсолоҡ менән шөғөлләнә, Нәсимә өләсәйем менән 6 бала үҫтерәләр. Олатайым үҙенең наградаһын, 2-се дәрәжәләге Бөйөк Ватан һуғышы орденын оҙаҡ көткән. Билдәһеҙ сәбәптәр менән документтар юғалған икәнен дә белгән, ләкин көткән...1991 йылда олатайым донъя ҡуйған, ә ул көтөп тә ала алмаған орденды 1992 йылда Нәсимә өләсәйемә тапшырғандар...Мин V синыфта уҡыйым. Эргәмдә батыр олатайым булһа, минән дә бәхетле кеше булмаҫ ине...Сыңғыҙ КИЛМӨХӘМӘТОВ.Ғафури районы, Еҙем-Ҡаран мәктәбе.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-03-16/erg-md-olatayym-bul-a-374508
|
16 Март 2020, 18:15
|
ba
|
Олатайыма рәхмәтлемен
|
Ошо яҡты, тыныс, матур тормошта йәшәүем өсөн Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан ветеран оло олатайҙарыма рәхмәт әйтәм, улар алдында баш эйәм һәм ғорурланам.Олатайҙарым барыһы ла Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтыуға үҙ өлөшөн индергән. Күбеһе ҡайта алмаған. Улар мәңге беҙҙең хәтерҙә. Минең оло олатайҙарымдың береһе – Сәлих Мәхмүт улы Бесәнчин. 1904 йылда Байғаҙы ауылында тыуа. Ул ваҡытта Байғаҙы ауылы Ҡыпсаҡ ауылы советына ҡараған була. Олатайым ҡайҙа ғына булһа ла, кешегә иғтибарлы, йомшаҡ күңелле эшсән кеше булған. 1926 йылдан 1928 йылға тиклем Ҡыҙыл армияла 83-сө кавалерия полкында кавалерист булып хеҙмәт итә. Унан ҡайтҡас, колхозға эшкә инә. Әммә тағы ла бер ҙур һуғыш башлана. Быныһында инде ул 112-се Башҡорт атлы кавалерия дивизияһының 93-сө кавалерия полкында һуғышҡа инә. 1943 йылдың июленән 1944 йылдың ғинуарына тиклем 14-cе гвардия кавалерия полкында кавалерист булып алыштарҙа ҡатнаша. 1944 йылдың ғинуарында отделение командиры сифатында 401-се артиллерия часында һуғышты дауам итә. 1944 йылдың апреленән алып һуғыш бөткәнсә пулемётсы була. Ошо йылдың 15 апрелендә ҡаты яралана – снаряд ярсығы уң яҡ яурынынан үтә сыға. Госпиталдә дауаланып, артабан һуғышҡа китә.Еңеүҙән һуң 1945 йылдың 23 июнендә саҡ ҡайтырға сыға. Олатайым һуғышта булғанда өләсәйем ҡаты ауырып үлеп китә. Өс улы тороп ҡала. Уларҙы өләсәйем үлер алдынан Байназар балалар йортона бирә. Олатайым һуғыштан ҡайтҡас, донъяһын төҙөкләндерә. Оҙаҡламай Фәтих ағайымдың әсәһенә, Юмабикә инәйгә, өйләнә. Һуңынан балалар йортонан өс малайын алып ҡайталар. Олатайым – колхозда, һуңынан совхозда тимерсе булып эшләй. 1980 йылда 80 йәшендә үлеп китә. Олатайым Байғаҙы ауылында ерләнә.Ул 1943 йылда Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнгән. Ә 1945 йылдың ғинуарында «Варшаваны азат иткән өсөн» миҙалы тапшыралар. 1945 йылдың 2 майында – «Берлинды алған өсөн», 1945 йылдың 9 майында «Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнә. Олатайымдың иң ҡәҙерләгән бүләге – Жуковтың Рәхмәт хаты. Ул 1945 йылда бирелә.Һуғыштан һуң колхозда эшләгәндә алған күп һанлы Маҡтау грамоталарын әле лә һаҡлайбыҙ. Олатайымды бер ваҡытта ла онотмаясаҡбыҙ. Улар бит беҙҙең илде генә түгел, Европа халыҡтарын да азат иткән.Олатайым 1978 йылдың 16 майында «Хеҙмәт ветераны» миҙалын ала. Уның орден-миҙалдары, грамоталары Өфө ҡалаһында музейҙа һаҡлана. Байғаҙыла уның исемендәге урам да бар.Ҡасандыр бар донъяны ҡаты шартлауҙар, пуля һыҙғырыуы тетрәткән. Ошо тыныс тормош өсөн күпме кеше йәнен аямай көрәшкән, ҡанын ҡойған. Улар араһында минең олатайым да булған. Миңә уны күреү бәхете теймәне. Ғаилә альбомындағы фотоларын йыш ҡарайым. Уйсан, аҡыллы ҡарашлы, мөләйем йөҙлө кеше булған ул. Беҙ уға эшләгән эштәре, күрһәткән батырлыҡтары, тыныс тормош бүләк иткәне өсөн рәхмәтлебеҙ.Алина МӘХМҮТОВА, X синыф уҡыусыһы.Бөрйән районы, Әбделмәмбәт мәктәбе.
|
Ошо яҡты, тыныс, матур тормошта йәшәүем өсөн Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан ветеран оло олатайҙарыма рәхмәт әйтәм, улар алдында баш эйәм һәм ғорурланам. Олатайҙарым барыһы ла Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтыуға үҙ өлөшөн индергән. Күбеһе ҡайта алмаған. Улар мәңге беҙҙең хәтерҙә. Минең оло олатайҙарымдың береһе – Сәлих Мәхмүт улы Бесәнчин. 1904 йылда Байғаҙы ауылында тыуа. Ул ваҡытта Байғаҙы ауылы Ҡыпсаҡ ауылы советына ҡараған була. Олатайым ҡайҙа ғына булһа ла, кешегә иғтибарлы, йомшаҡ күңелле эшсән кеше булған. 1926 йылдан 1928 йылға тиклем Ҡыҙыл армияла 83-сө кавалерия полкында кавалерист булып хеҙмәт итә. Унан ҡайтҡас, колхозға эшкә инә. Әммә тағы ла бер ҙур һуғыш башлана. Быныһында инде ул 112-се Башҡорт атлы кавалерия дивизияһының 93-сө кавалерия полкында һуғышҡа инә. 1943 йылдың июленән 1944 йылдың ғинуарына тиклем 14-cе гвардия кавалерия полкында кавалерист булып алыштарҙа ҡатнаша. 1944 йылдың ғинуарында отделение командиры сифатында 401-се артиллерия часында һуғышты дауам итә. 1944 йылдың апреленән алып һуғыш бөткәнсә пулемётсы була. Ошо йылдың 15 апрелендә ҡаты яралана – снаряд ярсығы уң яҡ яурынынан үтә сыға. Госпиталдә дауаланып, артабан һуғышҡа китә. Еңеүҙән һуң 1945 йылдың 23 июнендә саҡ ҡайтырға сыға. Олатайым һуғышта булғанда өләсәйем ҡаты ауырып үлеп китә. Өс улы тороп ҡала. Уларҙы өләсәйем үлер алдынан Байназар балалар йортона бирә. Олатайым һуғыштан ҡайтҡас, донъяһын төҙөкләндерә. Оҙаҡламай Фәтих ағайымдың әсәһенә, Юмабикә инәйгә, өйләнә. Һуңынан балалар йортонан өс малайын алып ҡайталар. Олатайым – колхозда, һуңынан совхозда тимерсе булып эшләй. 1980 йылда 80 йәшендә үлеп китә. Олатайым Байғаҙы ауылында ерләнә. Ул 1943 йылда Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнгән. Ә 1945 йылдың ғинуарында «Варшаваны азат иткән өсөн» миҙалы тапшыралар. 1945 йылдың 2 майында – «Берлинды алған өсөн», 1945 йылдың 9 майында «Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнә. Олатайымдың иң ҡәҙерләгән бүләге – Жуковтың Рәхмәт хаты. Ул 1945 йылда бирелә.Һуғыштан һуң колхозда эшләгәндә алған күп һанлы Маҡтау грамоталарын әле лә һаҡлайбыҙ. Олатайымды бер ваҡытта ла онотмаясаҡбыҙ. Улар бит беҙҙең илде генә түгел, Европа халыҡтарын да азат иткән. Олатайым 1978 йылдың 16 майында «Хеҙмәт ветераны» миҙалын ала. Уның орден-миҙалдары, грамоталары Өфө ҡалаһында музейҙа һаҡлана. Байғаҙыла уның исемендәге урам да бар.Ҡасандыр бар донъяны ҡаты шартлауҙар, пуля һыҙғырыуы тетрәткән. Ошо тыныс тормош өсөн күпме кеше йәнен аямай көрәшкән, ҡанын ҡойған. Улар араһында минең олатайым да булған. Миңә уны күреү бәхете теймәне. Ғаилә альбомындағы фотоларын йыш ҡарайым. Уйсан, аҡыллы ҡарашлы, мөләйем йөҙлө кеше булған ул. Беҙ уға эшләгән эштәре, күрһәткән батырлыҡтары, тыныс тормош бүләк иткәне өсөн рәхмәтлебеҙ. Алина МӘХМҮТОВА, X синыф уҡыусыһы.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-02-26/olatayyma-r-hm-tlemen-368581
|
26 Февраль 2020, 19:38
|
ba
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
|
Нисекме? Бөйөк Ватан һуғышы афәте ҡағылмаған йорт, ғаилә булмаған. Хәҙер, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуғыш һәм тыл ветерандарының сафтары йылдан-йыл һирәгәйә. Һеҙ улар тураһында атай-әсәйҙәрегеҙҙән һорашып, мәктәп музейынан мәғлүмәттәр таба алаһығыҙ, иҫән-һау булғандары менән үҙегеҙ әңгәмәләшегеҙ һәм ҙур булмаған мәҡәлә йәки инша яҙығыҙ ҙа «Йәншишмә» гәзите редакцияһының «Бәйләнештә»ге төркөмөнә ебәрегеҙ. Кемдәр әле һаман беҙҙең төркөмгә яҙылмаған, рәхим итегеҙ: https://vk.com/club45440006Акция 2020 йылдың 9 майына тиклем https://vk.com/club45440006 төркөмөндә барасаҡ. Иң йөкмәткеле, матур хат авторҙарына гәзиттең Почёт грамотаһы тапшырыласаҡ.#уларбөйөкеңеүҙеяҡынайтты
|
Нисекме? Бөйөк Ватан һуғышы афәте ҡағылмаған йорт, ғаилә булмаған. Хәҙер, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуғыш һәм тыл ветерандарының сафтары йылдан-йыл һирәгәйә. Һеҙ улар тураһында атай-әсәйҙәрегеҙҙән һорашып, мәктәп музейынан мәғлүмәттәр таба алаһығыҙ, иҫән-һау булғандары менән үҙегеҙ әңгәмәләшегеҙ һәм ҙур булмаған мәҡәлә йәки инша яҙығыҙ ҙа «Йәншишмә» гәзите редакцияһының «Бәйләнештә»ге төркөмөнә ебәрегеҙ. Кемдәр әле һаман беҙҙең төркөмгә яҙылмаған, рәхим итегеҙ: 2020 йылдың 9 майына тиклем төркөмөндә барасаҡ. Иң йөкмәткеле, матур хат авторҙарына гәзиттең Почёт грамотаһы тапшырыласаҡ.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-02-21/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty-367307
|
21 Февраль 2020, 15:16
|
ba
|
Ветерандарға рәхмәтлебеҙ
|
Ваҡыт бер туҡтауһыҙ алға елә... Быйыл Бөйөк Ватан һуғышындағы тиҫтәләрсә миллион кешенең ғүмерен ҡыйған, тормошон емергән, әсәйҙәрҙе – улһыҙ, балаларҙы – атайһыҙ ҡалдырған, аслыҡ-яланғаслыҡты күрһәткән, бик күп яҙмыштарҙы емергән, йән-тәндәрен зәғифләгән ҡәһәрле һуғыш тамамланыуға 75 йыл тула.Йылдар үткән һайын был данлы көндәр, ҡот осҡос ваҡиғалар артта ҡала бара. Улар менән бергә был һуғышта ҡатнашҡан, беҙгә Бөйөк Еңеүҙе бүләк иткән ҡаһарман ветеран-олатайҙарыбыҙ ҙа илебеҙҙә бармаҡ менән һанарлыҡ ҡалып килә. Кемеһелер яу яланында ятып ҡалһа, кемдәргәләр тыуған ерен, тупрағын күрергә насип иткән. Бына шундайҙарҙан минең өс бер туған олатайҙарым.. Минең олатайым –Ғәзизйән Уйылдан улы Ғәлин. Ул 1919 йылда Әбйәлил районы (хәҙерге Баймаҡ районы) Һәмән ауылында Фәғилә һәм Уйылдан Туңғатаровтар ғаиләһендә бишенсе бала булып донъяға килгән. Алыҫ Көнсығышта хеҙмәт юлы үткәндән һуң, Бөйөк Ватан һуғышы башланған тәүге көндәрҙән үк Һәмән ауылынан һуғышҡа алына. Унда барғас та, 78-се уҡсылар дивизияһына ебәрелә. Дивизия командиры булып, Аванасий Павлентьевич Белобородов ҡуйыла.1941 йылдың октябрендә дивизия Алыҫ Көнсығыштан Мәскәү эргәһенә – Истра районына күсерелә. 16-сы состав армияһына индерелә. 1 ноябрҙән 258-се уҡсылар дивизияһы озерно йылғаһы буйында Мары-Слобода Городище янында фронт линияһына баҫа. Уларға Волоколам шоссеһын һаҡларға ҡушыла. 4 – 5 ноябрь көслө һуғыштар үтә. Михайлов ауылын алып, оло юлды ҡамарға ҡушалар. Сөнки, был юл ауыл янынан үтә һәм фашистар ошонан үтмәһен өсөн ҡушыла был эш. Хәрби бурысты өлөшләтә генә үтәйҙәр. Озерно йылғаһының көнбайыш ярында Федчино ауылы эргәһендә плацдарм төҙөйҙәр, тик Михайлов ауылын фашистарҙан азат итә алмайҙар.6 – 7 ноябрҙә фашистар Федчино районына ҡаты һөжүм башлағандар. Был ике аҙна барған һуғышта полк ҙур ғына юғалтыуҙар кисерә. Олатайымдың да арҡаһына снаряд ярсығы эләгә. 16 ноябрҙә Михайлов ауылын һәм уның янындағы Барышин, Волохин ауылдарын алырға приказ бирелә. Ошо алыштарҙа яҡшы күрһәткестәре өсөн 78-се уҡсы дивизияһына 1941 йылдың 26 ноябрендә 9-сы Гвардия званиеһы бирелә.1942 йылдың 3 майында 9-сы Гвардия уҡсылар дивизияһына Ҡыҙыл Йондоҙ ордены бирелә, ә уның 22-се уҡсылар полкы Ленин ордены менән бүләкләнә. 1943 йылдың яҙ айҙарында олатайымдың башына дошман пуляһы инә. Ҡаты яраланып, госпиталгә эләгә. Пуляһын ала алмайҙар. Ул 1985 йылда вафат булып ҡала, Һәмән ауылында ерләнә. Шулай уҡ Ғәзизйән олатайымдың бер туған ҡустыһы Ноғоман Уйылдан улы Ғәлин да 1942 йылдың апрелендә Бөйөк Ватан һуғышына китә. Өлкән сержант Ғәлин Новозыбковскийҙа 73-се уҡсылар дивизияһының 11-се артиллерия полкында икенсе батареяның орудие командиры була. «Батырлыҡ өсөн» миҙалы, «Ҡыҙыл Йондоҙ» ордены менән наградлана.1945 йылдың февралендә һуғыш Көнсығыш Пруссияла бара. Петерсдорф ауылы эргәһендә ҡаты алышта Ноғоман Уйылдан улы пехотаны алға барыуын тотҡарлаусы дошмандың терәк пунктына үҙ орудиеһынан ут яуҙырып, взводҡа яҡын һалдат һәм бер йөк тейәлгән машинаны юҡ итә. Шулай уҡ Цифальсфорт ауылы өсөн барған һөжүмдә лә ҡаһарманлыҡ күрһәтә. Ул икенсе дәрәжә Ватан һуғышы орденына лайыҡ була. Һуғыш бөткәс, 1946 йылда олатайым тыуған еренә әйләнеп ҡайта. Магнитогорский ҡалаһында бәхетле ғүмер кисерә. 1975 йылда ошо ҡалала вафат була. Шулай уҡ 3-сө олатайым Дәминдәр Уйылдан улы Ғәлин ошо һуғышта ҙур өлөш индергән. 1945 йылда хәбәрһеҙ юғалған.Быйылғы йыл илебеҙҙә Хәтер һәм Дан йылы тип иғлан ителде. Һәр көн атҡан таңды, тыныс иртәләрҙе, ҡояшлы көндәрҙе күрергә ярҙам иткән, беҙҙе бәхетле баласаҡлы иткән атай-олатайҙарыбыҙға, еңеүҙе яҡынлаштырыуҙа ярҙам иткән тыл ветерандарына оло рәхмәтлебеҙ! Бер кем дә, бер нәмә лә онотолмаған!Азалия НАРЫНБАЕВА, йәш хәбәрсе.Баймаҡ районы, Билал мәктәбе.
|
Ваҡыт бер туҡтауһыҙ алға елә... Быйыл Бөйөк Ватан һуғышындағы тиҫтәләрсә миллион кешенең ғүмерен ҡыйған, тормошон емергән, әсәйҙәрҙе – улһыҙ, балаларҙы – атайһыҙ ҡалдырған, аслыҡ-яланғаслыҡты күрһәткән, бик күп яҙмыштарҙы емергән, йән-тәндәрен зәғифләгән ҡәһәрле һуғыш тамамланыуға 75 йыл тула. Йылдар үткән һайын был данлы көндәр, ҡот осҡос ваҡиғалар артта ҡала бара. Улар менән бергә был һуғышта ҡатнашҡан, беҙгә Бөйөк Еңеүҙе бүләк иткән ҡаһарман ветеран-олатайҙарыбыҙ ҙа илебеҙҙә бармаҡ менән һанарлыҡ ҡалып килә. Кемеһелер яу яланында ятып ҡалһа, кемдәргәләр тыуған ерен, тупрағын күрергә насип иткән. Бына шундайҙарҙан минең өс бер туған олатайҙарым.. Минең олатайым –Ғәзизйән Уйылдан улы Ғәлин. Ул 1919 йылда Әбйәлил районы (хәҙерге Баймаҡ районы) Һәмән ауылында Фәғилә һәм Уйылдан Туңғатаровтар ғаиләһендә бишенсе бала булып донъяға килгән. Алыҫ Көнсығышта хеҙмәт юлы үткәндән һуң, Бөйөк Ватан һуғышы башланған тәүге көндәрҙән үк Һәмән ауылынан һуғышҡа алына. Унда барғас та, 78-се уҡсылар дивизияһына ебәрелә. Дивизия командиры булып, Аванасий Павлентьевич Белобородов ҡуйыла. 1941 йылдың октябрендә дивизия Алыҫ Көнсығыштан Мәскәү эргәһенә – Истра районына күсерелә. 16-сы состав армияһына индерелә. 1 ноябрҙән 258-се уҡсылар дивизияһы озерно йылғаһы буйында Мары-Слобода Городище янында фронт линияһына баҫа. Уларға Волоколам шоссеһын һаҡларға ҡушыла. 4 – 5 ноябрь көслө һуғыштар үтә. Михайлов ауылын алып, оло юлды ҡамарға ҡушалар. Сөнки, был юл ауыл янынан үтә һәм фашистар ошонан үтмәһен өсөн ҡушыла был эш. Хәрби бурысты өлөшләтә генә үтәйҙәр. Озерно йылғаһының көнбайыш ярында Федчино ауылы эргәһендә плацдарм төҙөйҙәр, тик Михайлов ауылын фашистарҙан азат итә алмайҙар. 6 – 7 ноябрҙә фашистар Федчино районына ҡаты һөжүм башлағандар. Был ике аҙна барған һуғышта полк ҙур ғына юғалтыуҙар кисерә. Олатайымдың да арҡаһына снаряд ярсығы эләгә. 16 ноябрҙә Михайлов ауылын һәм уның янындағы Барышин, Волохин ауылдарын алырға приказ бирелә. Ошо алыштарҙа яҡшы күрһәткестәре өсөн 78-се уҡсы дивизияһына 1941 йылдың 26 ноябрендә 9-сы Гвардия званиеһы бирелә. 1942 йылдың 3 майында 9-сы Гвардия уҡсылар дивизияһына Ҡыҙыл Йондоҙ ордены бирелә, ә уның 22-се уҡсылар полкы Ленин ордены менән бүләкләнә. 1943 йылдың яҙ айҙарында олатайымдың башына дошман пуляһы инә. Ҡаты яраланып, госпиталгә эләгә. Пуляһын ала алмайҙар. Ул 1985 йылда вафат булып ҡала, Һәмән ауылында ерләнә. Шулай уҡ Ғәзизйән олатайымдың бер туған ҡустыһы Ноғоман Уйылдан улы Ғәлин да 1942 йылдың апрелендә Бөйөк Ватан һуғышына китә. Өлкән сержант Ғәлин Новозыбковскийҙа 73-се уҡсылар дивизияһының 11-се артиллерия полкында икенсе батареяның орудие командиры була. «Батырлыҡ өсөн» миҙалы, «Ҡыҙыл Йондоҙ» ордены менән наградлана. 1945 йылдың февралендә һуғыш Көнсығыш Пруссияла бара. Петерсдорф ауылы эргәһендә ҡаты алышта Ноғоман Уйылдан улы пехотаны алға барыуын тотҡарлаусы дошмандың терәк пунктына үҙ орудиеһынан ут яуҙырып, взводҡа яҡын һалдат һәм бер йөк тейәлгән машинаны юҡ итә. Шулай уҡ Цифальсфорт ауылы өсөн барған һөжүмдә лә ҡаһарманлыҡ күрһәтә. Ул икенсе дәрәжә Ватан һуғышы орденына лайыҡ була. Һуғыш бөткәс, 1946 йылда олатайым тыуған еренә әйләнеп ҡайта. Магнитогорский ҡалаһында бәхетле ғүмер кисерә. 1975 йылда ошо ҡалала вафат була. Шулай уҡ 3-сө олатайым Дәминдәр Уйылдан улы Ғәлин ошо һуғышта ҙур өлөш индергән. 1945 йылда хәбәрһеҙ юғалған. Быйылғы йыл илебеҙҙә Хәтер һәм Дан йылы тип иғлан ителде. Һәр көн атҡан таңды, тыныс иртәләрҙе, ҡояшлы көндәрҙе күрергә ярҙам иткән, беҙҙе бәхетле баласаҡлы иткән атай-олатайҙарыбыҙға, еңеүҙе яҡынлаштырыуҙа ярҙам иткән тыл ветерандарына оло рәхмәтлебеҙ! Бер кем дә, бер нәмә лә онотолмаған!Азалия НАРЫНБАЕВА, йәш хәбәрсе.
|
Улар Бөйөк Еңеүҙе яҡынайтты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/ular-b-y-k-e-e-e-ya-ynaytty/2020-02-17/veterandar-a-r-hm-tlebe-365426
|
17 Февраль 2020, 17:45
|
ba
|
Ҡағараҡ
|
Атлантик океандан алып Лена йылғаһы бассейнына һәм Байкал күленә тиклем тундра һәм урман зоналары күлдәре буйында соҡор рәүешендә оя ҡора. Ҙур һәм уртаса ҙурлыҡтағы, бик үк үҫмәгән таҙа күлдәрҙе өҫтөн күрә.
Ҡағараҡ 1,5 – 3,5 килограмм ауырлыҡта була, бәләкәй ҡаҙ ҙурлығында тиергә мөмкин. Ике, һирәгерәк бер йомортҡа һала. Үрсеү һыу ятҡылығының таҙалығына бәйле.
Төп ризығы – ваҡ һәм уртаса ҙурлыҡтағы балыҡ. Бынан тыш, ваҡ ҡыҫала, селәүсен, моллюск, һыу бөжәктәре, тәлмәрйен һәм һыу үҫемлектәре менән туҡлана. Был ҡоштарҙың аяҡтары ер өҫтөндә хәрәкәт итеүгә бөтөнләй яраҡлашмаған, шуға күрә ғүмеренең күп өлөшөн һыуҙа үткәрә.
Һыу ятҡылыҡтарының бысраныуы, оя ҡороу урындарында ҡамасаулыҡтар, балыҡсылар селтәренә эләгеү, күлдә балыҡтың кәмеүе, браконьерлыҡ – ошо факторҙар ҡағараҡтарҙың кәмеүенә килтерә. Шуға күрә ҡоштар Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән.
ba.wikipedia.
|
Атлантик океандан алып Лена йылғаһы бассейнына һәм Байкал күленә тиклем тундра һәм урман зоналары күлдәре буйында соҡор рәүешендә оя ҡора. Ҙур һәм уртаса ҙурлыҡтағы, бик үк үҫмәгән таҙа күлдәрҙе өҫтөн күрә.Ҡағараҡ 1,5 – 3,5 килограмм ауырлыҡта була, бәләкәй ҡаҙ ҙурлығында тиергә мөмкин. Ике, һирәгерәк бер йомортҡа һала. Үрсеү һыу ятҡылығының таҙалығына бәйле. Төп ризығы – ваҡ һәм уртаса ҙурлыҡтағы балыҡ. Бынан тыш, ваҡ ҡыҫала, селәүсен, моллюск, һыу бөжәктәре, тәлмәрйен һәм һыу үҫемлектәре менән туҡлана. Был ҡоштарҙың аяҡтары ер өҫтөндә хәрәкәт итеүгә бөтөнләй яраҡлашмаған, шуға күрә ғүмеренең күп өлөшөн һыуҙа үткәрә.Һыу ятҡылыҡтарының бысраныуы, оя ҡороу урындарында ҡамасаулыҡтар, балыҡсылар селтәренә эләгеү, күлдә балыҡтың кәмеүе, браконьерлыҡ – ошо факторҙар ҡағараҡтарҙың кәмеүенә килтерә.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2023-09-06/a-ara-3421750
|
6 Сентябрь , 21:30
|
ba
|
Курил сәйе
|
Башҡортостанда Белорет, Баймаҡ райондарында осрай. Уның Алыҫ Көнсығышта үҫеүе лә билдәле – Курил утрауҙарынан беҙгә килеп ереккәнме курил сәйе, әллә киреһенсәме?Исеме үк әйтеп тора: уның япраҡ-сәскәләрен сәй итеп төнәтеп эсәләр. С һәм Р витаминдарына бай курил сәйе, уны ашҡаҙан-эсәк, үпкә ауырыуҙарына ҡаршы ҡулланалар, йөрәккә лә файҙалы, тиҙәр. Тибет медицинаһында курил сәйе менән туберкулёзды, психик сирҙәрҙе дауалағандар.Шифалы ғына түгел, ә еребеҙҙе йәмләр бер аҫыл биҙәк тә ул.
zozy.ru
|
Башҡортостанда Белорет, Баймаҡ райондарында осрай. Уның Алыҫ Көнсығышта үҫеүе лә билдәле – Курил утрауҙарынан беҙгә килеп ереккәнме курил сәйе, әллә киреһенсәме?Исеме үк әйтеп тора: уның япраҡ-сәскәләрен сәй итеп төнәтеп эсәләр. С һәм Р витаминдарына бай курил сәйе, уны ашҡаҙан-эсәк, үпкә ауырыуҙарына ҡаршы ҡулланалар, йөрәккә лә файҙалы, тиҙәр. Тибет медицинаһында курил сәйе менән туберкулёзды, психик сирҙәрҙе дауалағандар.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2021-12-06/kuril-s-ye-2608080
|
6 Декабрь 2021, 14:15
|
ba
|
Алтей үләне
|
Баҡсаларҙа бейек булып үҫә ул, төрлө төҫтәге эре сәскәләре күҙҙең яуын алып ултыра. Алтей үләне ана шул мальваның боронғо ҡәрҙәше була инде. Ҡырағай сәскә, тәбиғәттә һирәгәйгәндән-һирәгәйә бара.Хәҙерге ваҡытта алтей үләнен түтәлдә бағып үҫтерәләр. Сөнки уның тамырынан эшләнгән дарыуҙар мөғжизәле көскә эйә.Алтей үләне дымлы ерҙә, йылға буйҙарында, ҡыуаҡлыҡтарҙа үҫә. Июль-августа аҡһыл ал төҫтәге яҫы бәбәкле сәскәләре хасил була.Был ҡөҙрәтле үләндең тамырынан эшләнгән һарҡындыны ашҡаҙан, бөйөр ауыртҡанда, йүтәлләгәндә эсәләр.Аптекаларҙа алтей үләненән эшләнгән мукалтин тигән дарыу һатыла, ул үпкәгә, тын юлдарына һалҡын тейгәндә, грипп, коклюш (быума, йүтәл) менән сирләгәндә ярҙам итә. Г. ЯҠУПОВА. ru-dachniki.ru
|
Баҡсаларҙа бейек булып үҫә ул, төрлө төҫтәге эре сәскәләре күҙҙең яуын алып ултыра. Алтей үләне ана шул мальваның боронғо ҡәрҙәше була инде. Ҡырағай сәскә, тәбиғәттә һирәгәйгәндән-һирәгәйә бара. Хәҙерге ваҡытта алтей үләнен түтәлдә бағып үҫтерәләр. Сөнки уның тамырынан эшләнгән дарыуҙар мөғжизәле көскә эйә. Алтей үләне дымлы ерҙә, йылға буйҙарында, ҡыуаҡлыҡтарҙа үҫә. Июль-августа аҡһыл ал төҫтәге яҫы бәбәкле сәскәләре хасил була. Был ҡөҙрәтле үләндең тамырынан эшләнгән һарҡындыны ашҡаҙан, бөйөр ауыртҡанда, йүтәлләгәндә эсәләр.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2021-12-02/altey-l-ne-2602676
|
2 Декабрь 2021, 14:05
|
ba
|
Ҡоросүлән
|
Үҙе үлән, үҙе ҡорос. Һабағына йәбештерелеп ҡуйылған һымаҡ сәскәләре алһыу төҫтә, япраҡтарынан һаҫыҡ еҫ килә. Орлоҡтары ҡуҙаҡ эсендә, июль-августа өлгөрә.Ҡоросүлән аҡландарҙа, ҡыуаҡлыҡтарҙа, йылға һәм юл буйҙарында үҫә. Уны, дарыу үләне булараҡ, баҡса түтәлендә лә үҫтерәләр.Дарыу итеп тамыры ҡулланыла, унда ыҫмала, лимон кислотаһы, гликозидтар, крахмал, эфир майҙары бар.Табиптар әйтеүенсә, ҡоросүлән тамырынан эшләнгән дарыу ҡан тамырҙарын киңәйтә, ҡанды яҡшырта, бөйөр сирҙәренән ҡотҡара.
na-dache.pro
|
Үҙе үлән, үҙе ҡорос. Һабағына йәбештерелеп ҡуйылған һымаҡ сәскәләре алһыу төҫтә, япраҡтарынан һаҫыҡ еҫ килә. Орлоҡтары ҡуҙаҡ эсендә, июль-августа өлгөрә.Ҡоросүлән аҡландарҙа, ҡыуаҡлыҡтарҙа, йылға һәм юл буйҙарында үҫә. Уны, дарыу үләне булараҡ, баҡса түтәлендә лә үҫтерәләр. Дарыу итеп тамыры ҡулланыла, унда ыҫмала, лимон кислотаһы, гликозидтар, крахмал, эфир майҙары бар.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| false |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2021-11-25/oros-l-n-2595068
|
25 Ноябрь 2021, 11:20
|
ba
|
Ирәмәл алтын тамыры
|
Алтай, Саян тауҙарында үҫә икән. Алтын тамырҙың ҡөҙрәтен халыҡ күптән белгән, уға арнап легендалар ҙа ижад иткән.Дарыу өсөн тамырҙы июль аҙағынан сентябрь урталарына тиклем ҡаҙып алырға була, шунан һуң был урынға 10 – 15 йыл теймәҫкә кәрәк.Башта алтын тамырҙы таҙарталар, күләгәле урында һулыталар. Артабан ҡәләм оҙонлоғонда киҫкеләп киптерәләр. Уны ағас һауытта йәки сепрәк тоҡсайҙа һаҡларға кәрәк.Халыҡ медицинаһында алтын тамыр төнәтмәһе менән ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙарын, йөрәк хәлһеҙлеген дауалайҙар. Ул көс, дәрт бирә, нервыларҙы нығыта.Ирәмәл алтын тамырына, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Башҡортостанда юғалыу ҡурҡынысы янай. Ул һирәкләп кенә Ямантау, Ҡырҡты, Машаҡ тауҙарында осрай, Ирәмәлдә – дәүләт һаҡлағысында ҡурсалана.
Г. ЯҠУПОВА.
Яндекс.Дзен
|
Алтай, Саян тауҙарында үҫә икән. Алтын тамырҙың ҡөҙрәтен халыҡ күптән белгән, уға арнап легендалар ҙа ижад иткән. Дарыу өсөн тамырҙы июль аҙағынан сентябрь урталарына тиклем ҡаҙып алырға була, шунан һуң был урынға 10 – 15 йыл теймәҫкә кәрәк. Башта алтын тамырҙы таҙарталар, күләгәле урында һулыталар. Артабан ҡәләм оҙонлоғонда киҫкеләп киптерәләр. Уны ағас һауытта йәки сепрәк тоҡсайҙа һаҡларға кәрәк. Халыҡ медицинаһында алтын тамыр төнәтмәһе менән ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙарын, йөрәк хәлһеҙлеген дауалайҙар. Ул көс, дәрт бирә, нервыларҙы нығыта. Ирәмәл алтын тамырына, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Башҡортостанда юғалыу ҡурҡынысы янай.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2021-11-22/ir-m-l-altyn-tamyry-2590056
|
22 Ноябрь 2021, 10:05
|
ba
|
Башҡорт солоҡ ҡорто
|
Йәшкелтем бал балғалаҡта – Әйтерһең дә, мөлдөр-мөлдөр, Мең-мең кәрәҙ күҙгә баға... Бер балғалаҡ балды йыйыр өсөн күпме тапҡырҙар оса сәскәле болондарға кескәй бал ҡорто?! Ундай уңғанлыҡ һәм фиҙаҡәр тырышлыҡ ҡырмыҫҡала ғына барҙыр, булһа ла. Башҡорт солоҡ ҡорто – Тыуған илебеҙ данын донъяға еткергән тере хазина ул. Солоҡсолоҡ борон-борондан халҡыбыҙҙың милли кәсебе булған. Йөҙйәшәр ҡарағастарҙы ҡыуышлап әҙерләгән урындарға күс ҡундырылған һәм бал ҡорттары ике-өс быуат һуҙымында уның хужаларына затлы ризыҡ биреп торған. Ғалимдар иҫәпләүенсә, бер солоҡтоң балы ете быуын нәҫеленә еткән! Балдың файҙаһы хаҡында әйтеп тороу кәрәкме икән? Бәғзе илдәрҙә, мәҫәлән, Японияла, мәктәп балаларына көн дә уны ашаталар: кәре артһын, зиһене яҡтырһын өсөн. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, солоҡсолоҡта солоҡ балына әһәмиәт биреп еткерелмәй беҙҙә. Башҡорт солоҡ ҡорто ла (Бөрйән бал ҡорто тип тә әйтәләр) бик ныҡ кәмегән, хатта ки юғалыу алдында тора. Әммә был һирәк бал ҡортоноң генофондын һаҡлап ҡалырға һәм үрсетергә була әле. Бөрйән, Белорет, Мәләүез, Күгәрсен, Йылайыр, Ишембай райондарында башҡорт солоҡ ҡорто күс айыра, ул күстәргә солоҡтар, түмәр умарталар әҙерләргә, күҙ-ҡолаҡ булырға, үрсетергә кәрәк. Бөрйән бал ҡорто генофондын саф килеш һаҡлау сараһын да күрергә бурыслыбыҙ. Бының өсөн уны башҡа төр бал ҡорттарынан, бигерәк тә көньяҡтан килтереп үрсетелгәндәренән, айырым мөхиттә, урман төпкөлдәрендә, йүкәлектә аҫрау хәйерле.Гөлнур ЯҠУПОВА.
|
Йәшкелтем бал балғалаҡта – Әйтерһең дә, мөлдөр-мөлдөр, Мең-мең кәрәҙ күҙгә баға... Бер балғалаҡ балды йыйыр өсөн күпме тапҡырҙар оса сәскәле болондарға кескәй бал ҡорто?! Ундай уңғанлыҡ һәм фиҙаҡәр тырышлыҡ ҡырмыҫҡала ғына барҙыр, булһа ла. Башҡорт солоҡ ҡорто – Тыуған илебеҙ данын донъяға еткергән тере хазина ул. Солоҡсолоҡ борон-борондан халҡыбыҙҙың милли кәсебе булған. Йөҙйәшәр ҡарағастарҙы ҡыуышлап әҙерләгән урындарға күс ҡундырылған һәм бал ҡорттары ике-өс быуат һуҙымында уның хужаларына затлы ризыҡ биреп торған. Ғалимдар иҫәпләүенсә, бер солоҡтоң балы ете быуын нәҫеленә еткән! Балдың файҙаһы хаҡында әйтеп тороу кәрәкме икән? Бәғзе илдәрҙә, мәҫәлән, Японияла, мәктәп балаларына көн дә уны ашаталар: кәре артһын, зиһене яҡтырһын өсөн. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, солоҡсолоҡта солоҡ балына әһәмиәт биреп еткерелмәй беҙҙә. Башҡорт солоҡ ҡорто ла (Бөрйән бал ҡорто тип тә әйтәләр) бик ныҡ кәмегән, хатта ки юғалыу алдында тора. Әммә был һирәк бал ҡортоноң генофондын һаҡлап ҡалырға һәм үрсетергә була әле. Бөрйән, Белорет, Мәләүез, Күгәрсен, Йылайыр, Ишембай райондарында башҡорт солоҡ ҡорто күс айыра, ул күстәргә солоҡтар, түмәр умарталар әҙерләргә, күҙ-ҡолаҡ булырға, үрсетергә кәрәк. Бөрйән бал ҡорто генофондын саф килеш һаҡлау сараһын да күрергә бурыслыбыҙ.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2017-12-29/bash-ort-solo-orto-210941
|
29 Декабрь 2017, 18:11
|
ba
|
Дала ҡара йыланы
|
Бесәнде беҙ йыл да бер урында, йомро ғына аҡланда, саба торғайныҡ. Ул ярлауға терәлеп тора, аҫта гөрләп йылға аға. Шул ерҙә ҙур ғына соҡор булып, уртаһында ҡарт муйыл үҫә. Ә муйыл төбөндә – ҡара йылан ояһы!Өләсәйем йыл да бесәнгә төшөр мәл етһә, ҡат-ҡат киҫәтә:– Соҡорға яҡын юлама, йыланға аслан теймә!– Ә ул сағып ҡуйһа? – тип һорайым.– Зыяның теймәһә, саҡмаҫ, – ти өләсәйем.Мин барыбер гел әлеге соҡор тирәһендә уралдым, теге йыланды күрә-күрә йөрөнөм. Таш өҫтөндә бөгәрләнеп йоҡлап ята. Һыртында киртмәсле тәгәрмәс кеүек биҙәге лә бар икән. Шулай бер ҡарап тора инем, йылан ҡапыл ғына башын сәкәйтте лә осоп барған күбәләкте тотоп, йотоп та ҡуйҙы. Тағы бөгәрләнде. Ә икенсе күргәндә уның эсендә йоҙроҡ ҙурлыҡ нәмәнең ҡыймырлағанын шәйләнем.– Баҡа йотҡандыр йә сысҡан, – тине өләсәйем аптырамай ғына. – Ҡошҡа ла һунар итә ул. Йөрөмә шул соҡор тирәһендә, аңһыҙҙан үҙеңә ырғып ҡуймаһын, тәүбә-тәүбә!– Ә уның балалары ҡайҙа икән?– Балаламаған әле, августа йә сентябрҙә инде… Ояһына таш-фәлән бәреп ҡуйма! – Өләсәйем тағы киҫәтеп ҡуйҙы. – Йылғаға һыу эсергә төшә ул, юлын бүлмә, йәме, ишетһен ҡолағың.– Ә ниңә, өләсәй, үлтерәйек тә ҡуяйыҡ ул ҡурҡыныс йыланды, – тим, – йә берәйһен сағыр…– Ерле юҡҡамы? Саҡмаҫ. Ә тере йәнде ҡыйырға ярамай, йылан булһа ла. Тәбиғәт уны бар иткән икән, йәшәһен, кәрәге тейә, тимәк.– Йыландың ни кәрәге булһын?– Ағыуы дарыу, ти, уның.Йыланлы аҡланда бесән сабып, күбә күбәләп, аҙналап ваҡыт үтә. Шул арала йылан тураһында һүҙ ҙә йыш сыға. Төрлө ырымдар, арбауҙар иҫкә төшөрөлә. «Сығыр булһаң, сыҡ, йылан. Сыҡмаҫ булһаң, ят, йылан, ятҡан ерҙә ҡат, йылан», – тип һамаҡлап йөрөйөм, һаҡланам, йәнәһе. Белгегеҙ килһә, ул йыландан мин генә түгел, этебеҙ Ҡарағолаҡ та шөрләй ине. Бер мәлде сәйгә мәтрүшкәгә тип китеп барһам, баяғы соҡорҙан сәйер тауыш килә, ата ҡаҙ, ғәҙәттә, бәпкәһен ҡурсып шулай ыҫылдай: ыҫ-ҫ, ы-ыҫ-ҫ! Ни күрәм: соҡор башында Ҡарағолаҡ ҡымшанмай ҙа арт аяҡтарында ултыра, аҫта теге йылан башын күтәреп ыҫылдай. Икеһе лә бер-береһенән күҙен алмай, аңдышалар. Ниһайәт, йылан сытыр араһына шылышты, йәшеренде, Ҡарағолаҡ миңә килеп һырпаланды.– Уф, ҡотто алды, яуыз! – тигәйнем, өләсәйем тағы яҡлашты йыланды:– Яуызға – яуыз, ә изгелеккә изгелекле ул.…Имеш, баҫыуҙа ашнаҡсы булып эшләгән ҡатын һауыт-һаба йыуған һыуын йырынға түгәйем тиһә, унда мыжғышып ваҡ ҡына йылан балалары ята, ти. Ул быларҙы йәлләгәндер инде, ара-тирә шундағы бер таш уйымына һөт-фәлән ҡойоп киткеләгән. Ураҡ бөтөп барғанда, көн яуынға әйләнеп, эш туҡтаған, комбайнсылар ауылға ҡайтып киткән. Ашнаҡсы машинанан тороп ҡалған. Ҡалмаҫ ине, ҡапыл ҡурҡыныс ҙур йыландар килеп сығып, аяғына уралған, машина киткәс кенә ысҡындырған, ти.Ҡатын йәйәү ҡайтырға булған. Йә, Хоҙай, йылғаға килеп етһә, ни күрә: күпер емерелгән, машина ауған, кешеләр имгәнешкән!Аңлаған инде ашнаҡсы – йыландар уға рәхмәт әйткән, һәләкәттән ҡотҡарған.Гөлнур ЯҠУПОВА.
|
Бесәнде беҙ йыл да бер урында, йомро ғына аҡланда, саба торғайныҡ. Ул ярлауға терәлеп тора, аҫта гөрләп йылға аға. Шул ерҙә ҙур ғына соҡор булып, уртаһында ҡарт муйыл үҫә. Ә муйыл төбөндә – ҡара йылан ояһы!Өләсәйем йыл да бесәнгә төшөр мәл етһә, ҡат-ҡат киҫәтә:– Соҡорға яҡын юлама, йыланға аслан теймә!– Ә ул сағып ҡуйһа? – тип һорайым.– Зыяның теймәһә, саҡмаҫ, – ти өләсәйем. Мин барыбер гел әлеге соҡор тирәһендә уралдым, теге йыланды күрә-күрә йөрөнөм. Таш өҫтөндә бөгәрләнеп йоҡлап ята. Һыртында киртмәсле тәгәрмәс кеүек биҙәге лә бар икән. Шулай бер ҡарап тора инем, йылан ҡапыл ғына башын сәкәйтте лә осоп барған күбәләкте тотоп, йотоп та ҡуйҙы. Тағы бөгәрләнде. Ә икенсе күргәндә уның эсендә йоҙроҡ ҙурлыҡ нәмәнең ҡыймырлағанын шәйләнем.– Баҡа йотҡандыр йә сысҡан, – тине өләсәйем аптырамай ғына. – Ҡошҡа ла һунар итә ул. Йөрөмә шул соҡор тирәһендә, аңһыҙҙан үҙеңә ырғып ҡуймаһын, тәүбә-тәүбә!– Ә уның балалары ҡайҙа икән?– Балаламаған әле, августа йә сентябрҙә инде… Ояһына таш-фәлән бәреп ҡуйма! – Өләсәйем тағы киҫәтеп ҡуйҙы. – Йылғаға һыу эсергә төшә ул, юлын бүлмә, йәме, ишетһен ҡолағың.– Ә ниңә, өләсәй, үлтерәйек тә ҡуяйыҡ ул ҡурҡыныс йыланды, – тим, – йә берәйһен сағыр…– Ерле юҡҡамы? Саҡмаҫ. Ә тере йәнде ҡыйырға ярамай, йылан булһа ла. Тәбиғәт уны бар иткән икән, йәшәһен, кәрәге тейә, тимәк.– Йыландың ни кәрәге булһын?– Ағыуы дарыу, ти, уның. Йыланлы аҡланда бесән сабып, күбә күбәләп, аҙналап ваҡыт үтә. Шул арала йылан тураһында һүҙ ҙә йыш сыға. Төрлө ырымдар, арбауҙар иҫкә төшөрөлә. «Сығыр булһаң, сыҡ, йылан. Сыҡмаҫ булһаң, ят, йылан, ятҡан ерҙә ҡат, йылан», – тип һамаҡлап йөрөйөм, һаҡланам, йәнәһе. Белгегеҙ килһә, ул йыландан мин генә түгел, этебеҙ Ҡарағолаҡ та шөрләй ине. Бер мәлде сәйгә мәтрүшкәгә тип китеп барһам, баяғы соҡорҙан сәйер тауыш килә, ата ҡаҙ, ғәҙәттә, бәпкәһен ҡурсып шулай ыҫылдай: ыҫ-ҫ, ы-ыҫ-ҫ! Ни күрәм: соҡор башында Ҡарағолаҡ ҡымшанмай ҙа арт аяҡтарында ултыра, аҫта теге йылан башын күтәреп ыҫылдай. Икеһе лә бер-береһенән күҙен алмай, аңдышалар. Ниһайәт, йылан сытыр араһына шылышты, йәшеренде, Ҡарағолаҡ миңә килеп һырпаланды.– Уф, ҡотто алды, яуыз! – тигәйнем, өләсәйем тағы яҡлашты йыланды:– Яуызға – яуыз, ә изгелеккә изгелекле ул.…Имеш, баҫыуҙа ашнаҡсы булып эшләгән ҡатын һауыт-һаба йыуған һыуын йырынға түгәйем тиһә, унда мыжғышып ваҡ ҡына йылан балалары ята, ти. Ул быларҙы йәлләгәндер инде, ара-тирә шундағы бер таш уйымына һөт-фәлән ҡойоп киткеләгән. Ураҡ бөтөп барғанда, көн яуынға әйләнеп, эш туҡтаған, комбайнсылар ауылға ҡайтып киткән. Ашнаҡсы машинанан тороп ҡалған. Ҡалмаҫ ине, ҡапыл ҡурҡыныс ҙур йыландар килеп сығып, аяғына уралған, машина киткәс кенә ысҡындырған, ти.Ҡатын йәйәү ҡайтырға булған.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2017-12-22/dala-ara-yylany-208693
|
22 Декабрь 2017, 12:32
|
ba
|
Һаҙ гөбөргәйеле
|
Борон-борон заманда, сауҙагәрҙәр ете диңгеҙ аръяғына сәйәхәт итеп, каруан-каруан тауарҙар алып ҡайтҡанда, йәшәгән, ти, бер хан. Уның берҙән-бер ҡыҙы булған. Үҙе сибәр, үҙе тәкәббер икән. Көндәрҙән бер көндө хан биләмәләре аша сауҙәгәрҙәр үтеп бара икән: ҡытай ебәге, сын сынаяҡтар, алтын еп менән ҡайылған яулыҡтар – күҙ күрмәгән, ҡолаҡ ишетмәгән тағы әллә күпме зиннәтле әйберҙәр бар, ти, тартмаларында. Хан ҡыҙының уймаҡ ҡына батмустарға күҙе төшкән, унда төшөрөлгән тауистарға, аллы-гөллө биҙәктәргә иҫе киткән дә һатып алған, ти. Инде был ханлыҡтағы халыҡтың байы ла, ярлыһы ла теге батмустарҙы күрергә килә. Ә бер кескәй ҡыҙыҡай бейеүгә әүәҫ икән, берәүһен ҡулына алыуы булған, күбәләктәй талпынып бейегән дә киткән. Хан ҡыҙы бейей белмәгән, шуға көнләшеп, батмусын тартып ала һалған. Тәтәй һауыттар сихри көскә эйә, имеш, ти: саф күңеллегә – матурлыҡ, тар күңеллегә йәмһеҙлек өҫтәй торған. Кескәй ҡыҙ гүзәлдән-гүзәлгә әүерелгән. Хан ҡыҙы иһә ғәжәйеп батмустарын башҡаса күрһәтмәгән, береһен эсенә, икенсеһен арҡаһына бәйләп, кейем аҫтына йәшереп йөрөткән. Ә үҙе, бахырҡай, көндән-көн ҡотһоҙлана бара, ти. Кәүҙәһе ҡорошоп, башы йыландыҡы кеүек кәксәйеп ҡатҡан, ти, ахырҙа. Тәтәй батмустары ла тәненә ҡуша йәбешеп, ҡарайып бөткән. Шулай бер көндө хан ҡыҙы күл буйына барған, күл көҙгөһөнә ҡараған да ҡото осоп ҡысҡырып ебәргән: унда имәнес бер йән эйәһе сағыла, ти! Хан ҡыҙы юҡ булған, ә күл буйына һыуға бер инеп, бер сығып сәйер мәхлүк йөрөй башлаған. Уның арҡаһы ла, ҡорһағы ла батмус кеүек нәмә менән ҡапланған, ти, абау! Шунан ни халыҡ был мәхлүкте гөбөргәйел йәки ташбаҡа тип атаған. Гөлнур ЯҠУПОВА.
|
Борон-борон заманда, сауҙагәрҙәр ете диңгеҙ аръяғына сәйәхәт итеп, каруан-каруан тауарҙар алып ҡайтҡанда, йәшәгән, ти, бер хан. Уның берҙән-бер ҡыҙы булған. Үҙе сибәр, үҙе тәкәббер икән. Көндәрҙән бер көндө хан биләмәләре аша сауҙәгәрҙәр үтеп бара икән: ҡытай ебәге, сын сынаяҡтар, алтын еп менән ҡайылған яулыҡтар – күҙ күрмәгән, ҡолаҡ ишетмәгән тағы әллә күпме зиннәтле әйберҙәр бар, ти, тартмаларында. Хан ҡыҙының уймаҡ ҡына батмустарға күҙе төшкән, унда төшөрөлгән тауистарға, аллы-гөллө биҙәктәргә иҫе киткән дә һатып алған, ти. Инде был ханлыҡтағы халыҡтың байы ла, ярлыһы ла теге батмустарҙы күрергә килә. Ә бер кескәй ҡыҙыҡай бейеүгә әүәҫ икән, берәүһен ҡулына алыуы булған, күбәләктәй талпынып бейегән дә киткән. Хан ҡыҙы бейей белмәгән, шуға көнләшеп, батмусын тартып ала һалған. Тәтәй һауыттар сихри көскә эйә, имеш, ти: саф күңеллегә – матурлыҡ, тар күңеллегә йәмһеҙлек өҫтәй торған. Кескәй ҡыҙ гүзәлдән-гүзәлгә әүерелгән. Хан ҡыҙы иһә ғәжәйеп батмустарын башҡаса күрһәтмәгән, береһен эсенә, икенсеһен арҡаһына бәйләп, кейем аҫтына йәшереп йөрөткән. Ә үҙе, бахырҡай, көндән-көн ҡотһоҙлана бара, ти. Кәүҙәһе ҡорошоп, башы йыландыҡы кеүек кәксәйеп ҡатҡан, ти, ахырҙа. Тәтәй батмустары ла тәненә ҡуша йәбешеп, ҡарайып бөткән. Шулай бер көндө хан ҡыҙы күл буйына барған, күл көҙгөһөнә ҡараған да ҡото осоп ҡысҡырып ебәргән: унда имәнес бер йән эйәһе сағыла, ти! Хан ҡыҙы юҡ булған, ә күл буйына һыуға бер инеп, бер сығып сәйер мәхлүк йөрөй башлаған. Уның арҡаһы ла, ҡорһағы ла батмус кеүек нәмә менән ҡапланған, ти, абау!
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2017-12-18/a-g-b-rg-yele-206413
|
18 Декабрь 2017, 14:57
|
ba
|
Тараҡлы һыу кеҫәрткеһе
|
Теге йомро ташта бер бабай ултыра, ти, уф! Сәсе-һаҡалы көмөш, кейеме балыҡ тәңкәһендәй йылҡылдап тора икән. Күл эйәһе булып сыҡҡан был бабай. Ә егет бер күреүҙә ғашиҡ булған теге сибәркәй уның ҡыҙы Һыуһылыу инде. Егет көмөш һаҡаллы бабайға серен асҡан: алтын тараҡлы һылыу бер ҡыҙға бер күреүҙән ғашиҡ булыуы хаҡында һөйләгән. – Һин – ер балаһы, Һыуһылыуға йәр була алмайһың шул, егеткәй, – тигән, ти, бабай. – Мин унһыҙ йәшәй алмайым! – тип асырғанып әйткән егет. – Уның ҡоло булырға ла әҙермен. – Тылсымлы тарағын юғалтып, саҡ тапты Һыуһылыу. Шул тараҡты һаҡлап йөрөтөргә хеҙмәтсе кәрәк, ризаһыңмы? – Риза! – тигән егет, тәүәккәлләп, – янында ғына йөрөрмөн, тоғро һаҡсыһы булырмын. Тик бына ерҙе һағынырмын шул... – Ә мин һине амфибия итермен, һыуҙа ла, ерҙә лә йәшәрһең. Тик шуныһы, әҙәми ҡиәфәтеңде мәңгегә юғалтырһың. Күнәһеңме? Егет ризалашҡан. Шунан ни күл эйәһе вәғәҙә иткән мөғжизәһен ҡылған да ҡуйған: егет бәләкәй генә йор кеҫәрткегә әүерелгән, ти. Ә ҡара борсаҡ төшөрөлгән ҡыҙғылт һары күлдәге уның тиреһенә әйләнгән. Егет үҙенең күлдә сағылған ҡиәфәтен күреп, бик бошонған, әммә ни эшләмәк хәҙер: әйткән һүҙ – атҡан уҡ. Шул саҡ Һыуһылыу ҙа йөҙөп килеп еткән, кеҫәртке егеткә иркә итеп йылмайған һәм тарағын уның арҡаһына ҡаҙап ҡуйған да әйткән, ти: – Саф һөйөүең өсөн рәхмәт, егет. Йәйге хозурлыҡта гелән эргәмдә бул, тарағымды һаҡла. Ҡышын ярға сығырһың, ағас тамыры аҫтында йылыла йоҡларһың. Исемең дә үҙең кеүек серле булыр: тараҡлы һыу кеҫәрткеһе. Гөлнур ЯҠУПОВА.
|
Сәсе-һаҡалы көмөш, кейеме балыҡ тәңкәһендәй йылҡылдап тора икән. Күл эйәһе булып сыҡҡан был бабай. Ә егет бер күреүҙә ғашиҡ булған теге сибәркәй уның ҡыҙы Һыуһылыу инде. Егет көмөш һаҡаллы бабайға серен асҡан: алтын тараҡлы һылыу бер ҡыҙға бер күреүҙән ғашиҡ булыуы хаҡында һөйләгән. – Һин – ер балаһы, Һыуһылыуға йәр була алмайһың шул, егеткәй, – тигән, ти, бабай. – Мин унһыҙ йәшәй алмайым! – тип асырғанып әйткән егет. – Уның ҡоло булырға ла әҙермен. – Тылсымлы тарағын юғалтып, саҡ тапты Һыуһылыу. Шул тараҡты һаҡлап йөрөтөргә хеҙмәтсе кәрәк, ризаһыңмы? – Риза! – тигән егет, тәүәккәлләп, – янында ғына йөрөрмөн, тоғро һаҡсыһы булырмын. Тик бына ерҙе һағынырмын шул... – Ә мин һине амфибия итермен, һыуҙа ла, ерҙә лә йәшәрһең. Тик шуныһы, әҙәми ҡиәфәтеңде мәңгегә юғалтырһың. Күнәһеңме? Егет ризалашҡан. Шунан ни күл эйәһе вәғәҙә иткән мөғжизәһен ҡылған да ҡуйған: егет бәләкәй генә йор кеҫәрткегә әүерелгән, ти. Ә ҡара борсаҡ төшөрөлгән ҡыҙғылт һары күлдәге уның тиреһенә әйләнгән. Егет үҙенең күлдә сағылған ҡиәфәтен күреп, бик бошонған, әммә ни эшләмәк хәҙер: әйткән һүҙ – атҡан уҡ. Шул саҡ Һыуһылыу ҙа йөҙөп килеп еткән, кеҫәртке егеткә иркә итеп йылмайған һәм тарағын уның арҡаһына ҡаҙап ҡуйған да әйткән, ти: – Саф һөйөүең өсөн рәхмәт, егет. Йәйге хозурлыҡта гелән эргәмдә бул, тарағымды һаҡла. Ҡышын ярға сығырһың, ағас тамыры аҫтында йылыла йоҡларһың.
|
"Ҡыҙыл китап" аманаты
| true |
https://agideljurn.ru/articles/-y-yl-kitap-amanaty/2017-12-07/tara-ly-yu-ke-rtke-e-204364
|
7 Декабрь 2017, 21:26
|
End of preview. Expand
in Data Studio
README.md exists but content is empty.
- Downloads last month
- 37